ابطال وصیت نامه 

ابطال وصیت نامه در مواقعی مطرح می شود که  بین خود وراث و یا بین وراث با موصی له ( کسی که وصیت به نفع او شده ) اختلافی پیش آید و مفاد موجود در انواع وصیت نامه مورد قبول وراث نبوده و نسبت به آن اعتراض داشته باشند و یا وصیتنامه را انکار کنند و یا به هر دلیلی ادعای ابطال وصیتنامه را داشته باشند .  بار اثبات ادعای ابطال وصیتنامه به عهده کسی است که مدعی ابطال است  و باید دلایل و بینه خود را برای  غیر قانونی بودن وصیت نامه و ابطال بیان دارد ، زیرا مطابق اصل صحت ، وصیت نامه‌ها صحیح و نافذ می‌باشند مگر آنکه خلاف آن ثابت شود.

موارد ابطال وصیت نامه

• موارد ابطال ماهوی وصیت نامه

عدم رعایت هر یک از شرایط ماهوی زیر از سوی موصی ( وصیت کننده ) سبب ابطال وصیت نامه می گردد :

1-عدم اهلیت 

موصی می بایست در زمان انشاء وصیت اهلیت داشته باشد در غیر این صورت وصیت نامه به دلیل عدم اهلیت و محجور بودن موصی باطل است البته لازم به ذکر است نیاز نیست که اهلیت موصی تا زمان مرگ باقی بماند و صرف وجود اهلیت در زمان انشاء وصیت نامه کافی است .در مواقعی که وراث مدعی عدم اهلیت موصی در زمان تنظیم وصیتنامه هستند می توانند صدور حکم حجر موصی را از دادگاه درخواست نمایند .

2-وصیت پس از خودکشی

از موارد دیگری که سبب ابطال وصیت نامه می گردد زمانی است که موصی اقدام به خودکشی نموده باشد مطابق ماده 836 قانون مدنی، هرگاه کسی به قصد خودکشی خود را مجروح یا مسموم کند یا اعمال دیگر از این قبیل که موجب هلاکت است مرتکب گردد و پس از آن وصیت نماید آن وصیت در صوت هلاکت باطل است و هرگاه اتفاقا منتهی به فوت نشود وصیت نافذ است، همچنین در صورتی که خودکشی بعد از انشاء وصیت صورت گیرد، وصیت صحیح است .

3- وصیت به مال غیر

موضوع وصیت می بایست ملک موصی باشد یعنی آنچه مورد وصیت قرار می گیرد باید متعلق به وصیت کننده باشد . وصیت به مال غیر حتی با اجازه مالک باطل است، برای مثال  اگر پدری به فرزند خود بگوید اگر من از دنیا رفتم، آپارتمان مادرت برای تو باشد وصیت باطل است.

4-وصیت بر جهت و مقاصد غیر مشروع

موصی می بایست بر جهت و مقاصد مشروع وصیت نماید، بنابراین در صورتی که موصی به صرف مال در امور غیر مشروع وصیت نماید، وصیت باطل است .

5-محروم کردن یکی از از وراث از ارث

موصی نمی تواند به موجب وصیت نامه یک یا چند نفر از وراث خود را از ارث محروم نماید،  بنابراین چنان چه شخصی یک یا چند نفر از وراث خود را از ارث محروم نماید ، وصیت مزبور نافذ نیست .

6- وجود دو وصیت مغایر

در صورتی که موصی دو وصیت نامه در تاریخ های متفاوتی تنظیم نماید که با یکدیگر مغایر باشند، وصیت نامه ای که تاریخ موخر دارد به عنوان آخرین اراده موصی صحیح است و وصیت مقدم بلااثر می شود و قابل ابطال است .

7-وصیت زائد بر ثلث

موصی ( وصیت کننده ) اجازه وصیت بیش ازثلث یا یک سوم از اموال خود را ندارد و چنان چه بیش از یک سوم اموال خود را وصیت نماید و ورثه آن را تنفیذ ننمایند، وصیت تا یک سوم دارایی حین الفوت موصی صحیح می باشد و مازاد بر آن صحیح نمی باشد. هر شخصی می‌تواند تا زمان حیات خود و قبل از فوت آزادانه و با اختیار کامل، اموال خود را به هر کسی که صلاح میداند، منتقل کند، اما اگر بخواهد که این کار را در قالب وصیت نامه انجام دهد یعنی انتقال برای بعد از مرگ ، می‌بایست مطابق قانون فقط تا یک سوم اموالش را وصیت نماید .

8-رجوع از وصیت نامه

به موجب ماده 838 قانون مدنی، موصی می تواند از وصیت نامه خود رجوع نماید، بنابراین چنان چه موصی از وصیت خود رجوع نماید، وصیت باطل می گردد.

• موارد ابطال شکلی وصیت نامه

علاوه بر رعایت شرایط ماهوی نام برده شده در بالا ، متوفی ( موصی ) در تنظیم وصیت نامه ملزم باید شرایط شکلی نیز رعایت کند که عبارت است از :می باشد،

1- با سواد بودن موصی

از شرایط اصلی تنظیم وصیت نامه عادی نوشته شدن وصیت به خط موصی است، بنابراین چنان چه موصی سواد نداشته و وصیت به خط دیگری تنظیم شده باشد، قابل ابطال در مرجع صالح می باشد .وصیت نامه سری در صورتی که موصی سواد داشته باشد می تواند با دست خط شخص دیگری تنظیم شده باشد.

2-جعلی بودن وصیتنامه

در صورتی که وصیت نامه به خط موصی نوشته شده باشد اما با امضاء یا دست خط اصلی متوفی تطابق نداشته باشد، قابل ابطال در مرجع صالح می باشد

دعوای ابطال وصیت نامه

هر شخص ذینفعی ( مانند وراث ) که مدعی بطلان وصیتنامه است می تواند دادخواست ابطال وصیت نامه را به طرفیت تمامی کسانی که نامشان در گواهی انحصار وراثت آمده است و اشخاصی که وصیت به نفع آنها شده ، از طریق دفاتر خدمات قضایی ثبت نماید.
دادخواست به دادگاه حقوقی صالح ارجاع می‌گردد و بعد از آن توسط مدیر دفتر شعبه، وقت رسیدگی تعیین و به طرفین ابلاغ می‌گردد. در وقت رسیدگی تعیین شده، قاضی پس از استماع اظهارات طرفین و بررسی اسناد و مدارک تقدیمی، در صورت احراز موارد ابطال وصیت نامه ، حکم به بطلان آن می‌دهد.

مدارک مورد نیاز جهت طرح دعوای ابطال وصیت نامه

1.  اصل یا کپی وصیتنامه
2. شهادت شهود
3. گواهی انحصار وراثت
4. گواهی فوت
5. رای دادگاه مبنی بر محجور بودم موصی در هنگام تنظیم وصیت

نحوه طرح دعوای ابطال وصیت نامه

خواهان ابطال وصیتنامه باید  دادخواست خود را به طرفیت تمامی کسانی که نامشان در گواهی انحصار وراثت آمده تنظیم نماید و دادخواست خود را به از طریق دفاتر خدمات قضایی ثبت  وبه مرجع صالح ارسال نماید .

در صورتی که شرایط مقرر در تنظیم وصیت رعایت نشده باشد، ممکن است یکی از وراث درخواست تنفیذ وصیتنامه را کند. اما عکس آن نیزممکن است، اینکه یکی از وراث درخواست رد یا ابطال آن را به لحاظ عدم رعایت شرایط اساسی یا تجاوز از ثلث ماترک یا وصیت به مال غیر نماید. دادگاه نیز پس از بررسی در صورت احراز عدم رعایت، حسب مورد حکم به بطلان یا رد، نسبت به مازاد صادر می نماید.

درخواست بطلان می تواند به دلیل عدم رعایت شرایط ماهوی یا شکلی موجب ، بطلان باشد، و یا به ادعای جعلی بودن آن باشد. همچنین در وصیت به مال غیر با احراز این امر دادگاه حکم به ابطال خواهد داد و چنانچه خواسته رد مازاد باشد یا اینکه در رسیدگی به خواسته ابطال، قسمتی را باطل بداند. یعنی با تجزیه وصیت نامه بخشی را صحیح و بخشی را باطل اعلام می نماید .

 طرفین دعوی ابطال وصیت نامه

 در دعوای ابطال هریک از وراث یا وصی، خواهان دعوای هستند  و سایر وراث و موصی له ( شخصی که وصیت به نفع او شده است )  خوانده دعوای  ابطال هستند. لازم به ذکر است که در درخواست تنفیذ وصیتنامه اصولا موصی له خواهان و در دعوی بطلان اصولا خوانده می باشد. ضمن اینکه در موارد نادری نیز ممکن است وصیت به مال غیر شده باشد که در این صورت احتمال طرح دعوی از سوی مالک مال بعید نیست.

 مرجع صالح رسیدگی به ابطال وصیت نامه

دادگاه حقوقی آخرین اقامتگاه متوفی صالح به رسیدگی به دعوای ابطال وصیتنامه است.

 نکته در خصوص وصیتنامه های رسمی 

وصیت نامه‌هایی که بصورت رسمی در دفاتر اسناد رسمی تنظیم شده اند، بدلیل اینکه در زمان تنظیم کلیه موارد شکلی و ماهوی معمولا رعایت شده است و البته به جهت اینکه اسناد رسمی لازمالاجرا هستند  بدون نیاز به حکم دادگاه نیز قابل اجرا می‌باشند و براحتی قابل ابطال نیستند یعنی اینکه انکار و تردید نسبت به آنان قابل قبول نیست مگر اینکه نسبت به آن ادعای جعل شود .

‌رأی وحدت رویه شماره 559 در خصوص دادگاه صالح بر رسیدگی به ابطال وصیت نامه

‌بند ۲ ماده ۳ لایحه قانونی دادگاه مدنی خاص مصوب مهر ماه ۱۳۵۸ رسیدگی به دعوی راجع به وصیت را علی‌الاطلاق در صلاحیت دادگاه مدنی خاص‌قرار داده که شامل دعوی عدم نفوذ وصیت به زیاده بر ثلث موضوع ماده ۸۴۲ قانونی مدنی نیز می‌شود و رسمی یا غیر رسمی بودن وصیت‌نامه تأثیری‌در صلاحیت دادگاه ندارد. بنابراین رأی شعبه ۲۵ دیوان عالی کشور صحیح تشخیص می‌شود. ‌این رأی بر طبق ماده واحده قانون وحدت رویه قضایی مصوب ۱۳۲۸ برای شعب دیوان عالی کشور و برای دادگاهها در موارد مشابه لازم‌الاتباع است.