عقد هبه

عقد هبه به عنوان بارزترین ابزار بخشش در عالم حقوق شناخته می شود . عقد هبه به موجب ماده 795 قانون مدنی عقدی است که در آن یک نفر مالی را مجانا به شخص دیگری تملیک می کند. تملیک کننده را واهب طرف دیگر را متهب و مالی را که مورد هبه است عین موهوبه می گویند.طبق مواد قانون مدنی راجع به هبه، واهب باید برای معامله و تصرف در مال خود اهلیت داشته باشد و باید مالک ملکی باشد که هبه می کند. متهب نیز باید برای قبول هبه اهلیت داشته باشد. بنابراین صغیر غیر ممیز و مجنون نمی توانند متهب باشند. ولی صغیر ممیز و سفیه به علت داشتن قصد انشاء، می توانند متهب واقع شوند و عقد هبه را اگر بلاعوض باشد، قبول کنند.

ارکان عقد هبه

1. واهب : شخصی که مالی را به طور رایگان به شخصی دیگری می بخشد.
2. متهب : کسی که به موجب  هبه مالی را به دست اورد.
3. عین موهوبه : مالی است که به موجب عقد هبه به مالکیت دیگری درآید.

شرایط تحقق عقد هبه

برای تحقق هبه ، اولا باید مالی از دارایی واهب به دارایی متهب منتقل گردد .ثانیا بایستی واهب قصد بخشش یا تملیک مجانی داشته باشد ، نه قصد ادای دین و وفای به عهد. به موجب ماده ۷۹۵ قانون مدنی هبه عقد تملیکی است و موضوع آن باید مال باشد.

بنابر این حقوق غیر مالی مانند ولایت،اهلیت و عناصر احوال شخصیه، نمی تواند موضوع هبه باشد.مطابق مقررات قانون مدنی عقد هبه در صورتی صحیح واقع میشود که متهب یا کسی که مال به او منتقل شده است عین موهوبه را قبض کند. یعنی اینکه مال موهوبه را دریافت نماید و به تصرف خودش در آورد لذا، در صورتی که مال به دست متهب یا گیرنده نرسیده باشد هنوز عقد به طور تمام و کمال واقع نشده است و واهب یا کسی که مال را بخشیده است میتواند ان را پس بگیرد.

آثار قبض در عقد هبه 

 انعقاد و تشکیل عقد هبه، دو مرحله دارد : مرحله اول وقوع ایجاب و قبول از طرف متعاقدین و مرحله دوم قبض موهوب از طرف متهب است و ماده 802 ناظر بر مرحله اول است که عبارت از وقوع ایجاب و قبول به نحو صحت بوده لکن مال موهوب هنوز به تصرف متهب درنیامده است و در این حال اگر واهب یا متهب فوت کند، ماده مزبور اعلان بطلان ایجاب و قبولی را میکند که صحیحاً واقع گردیده ولی متعاقب به قبض نگردیده است. نتیجتاً واهب بعد از ایجاب و قبول و قبل از قبض، میتواند همه گونه تصرفاتی از قبیل بیع، رهن و هبه نسبت به مال موهوبه انجام دهد ولی همین که قبض واقع شد، آثار هبه از این زمان شروع میشود .

اثر اصلی هبه، تملیک مالی به متهب است. این تملیک با تراضی انجام میشود و تسلیم موضوع انتقال، از اسباب و شرایط صحت آن است. بنابراین پیش از قبض، هیچ انتقالی صورت نمی پذیرد و منافع موهوبه همچنان از آن واهب است ولی پس از قبض، تملیک محقق میشود. بنابراین قبض به عنوان یکی از ارکان هبه، تمام کننده عمل حقوقی این عقد است و اگر بین عقد و قبض، یکی از متعاقدین، فاقد اهلیت شده یا فوت کند، عقد هبه باطل میگردد .

رجوع از هبه 

رجوع از هبه به موجب ماده 803 قانون مدنی ممکن است . رجوع از هبه به معنای برهم زدن یک طرفه عقد از سوی هبه کننده و امکان بازپس گیری مالی که بخشیده شده است، می باشد . با توجه به اینکه هبه یک عقد جایز است. اصل بر امکان رجوع هبه کننده است و امکان بازپس گیری و استرداد مال موهوبه، جز در مواردی در ماده 803 قانون مدنی ایران  از قبیل اینکه متهب پدر یا مادر و یا اولا واهب باشد، هبه معوض بوده و عوض هم داده شده باشد، در صورتی که عین موهوبه از ملکیت متهب خارج شده یا متعلق حق غیر واقع شود یا در صورتی که عین موهوبه به رهن داده شود، منتفی خواهد شد.

عقد هبه با سند رسمی

طبق ماده 47 قانون ثبت در نقاطی که اداره ثبت اسناد و املاک و دفاتر اسناد رسمی موجود بوده و وزارت عدلیه مقتضی بداند ثبت اسنادی از جمله هبه نامه الزامی است. هبه نامه های رسمی یک مزیت خاص دارند و آن این است که در هبه نامه رسمی  امکان انکار وجود نداشته و هیچ کس نمیتواند مدعی گردد که در اصالت و صحت سند تردید وجود دارد به عبارت دیگر در هبه ای که به موجب سند رسمی انجام می شود به سختی خدشه ای وارد می شود  در حالی که در هبه نامه عادی امکان تردید و انکار از سوی طرفین دعوی وجود دارد و دادگاه موظف است که بدون فوت وقت اصالت سند را بررسی نماید و پس از دقت فراوان برای اعتبار آن حکم صادر نماید.

اوصاف عقد هبه

• هبه از عقود تملیکی است

چون در اثر عقد هبه، حق مالکیت موهوبه به متهب انتقال می یابد.بر این اساس است که ماده ۷۹۷ قانون مدنی بیان می دارد: ((واهب باید مالک مالی باشد که هبه می کند.))

• هبه از عقود عینی است

در این باره ماده ۷۹۸ قانون مدنی مقرر می دارد: ((هبه واقع نمی شود مگر با قبول و قبض متهب ،اعم از اینکه مباشر قبض،خود متهب باشد یا وکیل او و قبض بدون اذن واهب اثری ندارد.)) پس با توجه به ماده مرقوم ، باید گفت عقد هبه  با توافق و تراضی واقع نمی شود و در آن قبض شرط صحت عقد است.یعنی هبه زمانی واقع می شود که واهب،موهوبه را به متهب تسلیم کند و به قبض و تصرف متهب در آید هر چند متهب عملا در موهوبه تصرفی نکرده باشد.

• هبه از عقود مجانی و بلا عوض است

معنی مجانی بودن هبه این است که،هبه و بخشش هیچ گاه با مبادله و معاوضه جمع نمی شود،هر چند که عوض ارزشش خیلی کمتر از مورد هبه باشد.ولی در هبه می توان شرطی بر متهب تحمیل شود که دارای ارزش مالی باشد، زیرا این شرط در عقد هبه اثر تبعی و فرعی دارد.در این باره ماده ۸۰۱ قانون مدنی مقرر می دارد: هبه ممکن است معوض باشد و بنابر این واهب می تواند شرط کند که متهب مالی را به او هبه کند یا عمل مشروعی را مجانا بجا آورد . لزومی ندارد که شرط عوض یک فعل یا عملی رایگان باشد، در هبه ممکن است فروش یا اجاره یا صلح مالی به مبلغ معین شرط شود.