نفقه اقارب، در اصطلاح عبارت است از صرف هزینه خوراک ،پوشاک و اثاث منزل با در نظر گرفتن استطاعت مالی منفق؛همچنین منظور از اقارب تمامی خویشاوندان نسبی هستند،یعنی ممکن است فرد انفاق کننده، ناچار به پرداخت نفقه خواهر،برادر،فرزند و سایر اقوام گردد؛ دریافت نفقه توسط اقارب نسبت به نفقه‌ی زوجه تفاوت دارد؛بدین نحو که زوجه همواره در دریافت نفقه نسبت به اقارب در اولویت بوده و ارجحیت دارد؛لذا زوج مطلقا ابتدا ملزم به پرداخت نفقه زوجه می‌باشد،مگر در صورت اثبات عدم تمکین زوجه؛لکن پرداخت نفقه‌ی خویشاوندان یا اقارب، منوط به استطاعت مالی زوج خواهد بود.
اولویت اقارب جهت دریافت نفقه
در صورت تعدد اقارب واجب النفقه و عدم تمکن مالی منفق برای پرداخت، اولویت انفاق عبارت است از :زوجه؛اولاد؛پدر و مادر؛همانطور که ملاحظه می‌گردد مطابق با ماده ۱۲۰۳ قانون مدنی، درصورت بودن زوجه و چند نفر واجب النفقه‌ی دیگر، اولویت با زوجه خواهد بود.
نفقه‌ی پدر و مادر
مطابق با ماده‌ی ۱۲۰۰ قانون مدنی نفقه پدر و مادر بر عهده‌ی اولاد و اولادِ اولاد خواهد بود؛اگر پدر و مادر فقط یک فرزند داشته باشند، تمام نفقه بر عهده‌ی اوست و در صورتی که چند فرزند داشته باشند،می‌بایست نفقه مشترکا و به نسبت برابر از سوی آنها پرداخت گردد و از این جهت تفاوتی میان پسر و دختر نیست.
شرایط پرداخت نفقه اقارب
- مهمترین شرط، تمکن مالی منفق یا انفاق کننده خواهد بود؛چنانکه در ماده ۱۱۹۸ قانون مدنی بیان‌گردیده”کسی ملزم به اتفاق است که متمکن از دادن نفقه باشد،یعنی بتواند نفقه بدهد بدون آنکه از این حیث در وضع معیشت خود دچار مضیقه گردد.
- شخص نفقه گیرنده زمانی مستحق دریافت نفقه خواهد بود که ندار بوده باشد و نتواند بوسیله‌ی اشتغال به شغلی لوازم و وسایل معیشت خویش را فراهم نماید.
- در نفقه‌ی اقارب، صرفا خویشاوندان نسبی مانند پدر، مادر،اولاد و اولاد اولاد ۔۔۔ استحقاق دریافت نفقه را خواهند داشت.لذا خویشاوندان سببی به استثناء زوجه که شرایط خاص خود را در قانون دارد، مستحق دریافت نفقه نخواهند بود.
مبداء زمانی محاسبه نفقه اقارب
نفقه‌ی اقارب بر خلاف نفقه زوجه، صرفا نسبت به آینده قابل مطالبه خواهد بود،لذا در صورت مطالبه نفقه از سوی هر یک از اقارب، مبداء زمانی محاسبه نفقه از تاریخ تقدیم دادخواست می باشد.
ضمانت اجرای عدم پرداخت نفقه اقارب
مطابق با ماده ۵۳ قانون حمایت خانواده که بیان می‌دارد”هر کس با داشتن استطاعت مالی،نفقه زن خود را درصورت تمکین او ندهد،یا از تادیه نفقه سایر اشخاص واجب النفقه امتناع کند، به حبس تعزیری درجه شش محکوم می‌شود.تعقیب کیفری منوط به شکایت شاکی خصوصی است و در صورت گذشت شاکی در هر زمان تعقیب جزایی یا اجرای مجازات موقوف می‌شود” لذا ماده مذکور شامل نفقه‌ی اقارب نیز خواهد بود و همانند نفقه‌ی زوجه دارای ضمانت اجرای کیفری و “حبس درجه ۶” است؛همچنین در صورت عدم پرداخت نفقه‌ی اقارب از سوی منفق” در صورت داشتن استطاعت مالی” دارای ضمانت اجرای حقوقی نیز خواهد بود.
نحوه مطالبه نفقه از سوی اقارب
هر یک از اقارب برای دریافت نفقه در صورت استطاعت مالی منفق ، با مراجعه به یکی از دفاتر خدمات الکترونیک قضایی، اقدام به طرح دادخواست با خواسته‌ی مطالبه نفقه نموده و پس از تعیین شعبه،دادگاه اقدام به تعیین کارشناس جهت تعیین میزان نفقه نموده، سپس خواهان با اثبات شرایط دریافت نفقه در آن مرجع، تقاضای صدور حکم مبنی بر پرداخت نفقه می‌نماید.
تفاوت‌های نفقه زوجه با نفقه اقارب
- نفقه‌ی زوجه مقدم بر نفقه‌ی اقارب است؛
- نفقه زوجه،طلب ممتاز محسوب می‌گردد و منوط به فقر او یا تمکن مالی زوج نیست؛ و این در حالیست که نفقه اقارب در اولویت بعد و منوط به استطاعت مالی منفق خواهد بود؛
- نفقه زوجه یک تکلیف یه جانبه از سوی زوج است،بدین‌معنی که زوجه در هیچ شرایطی مجبور نیست به زوج نفقه دهد،لکن نفقه‌ی اقارب یک حق و تکلیف دو جانبه و متقابل است،بدین شرح که هر یک از اقارب در شرایط مالی و معیشتی مختلف ممکن است در جایگاه منفق و یا نفقه گیرنده قرار گیرند.
- زوجه می‌تواند علاوه بر نفقه معوقه،نفقه‌ی حال و آینده را از زوج مطالبه نماید،اما اقارب صرفا می‌توانند نسبت به آینده مطالبه نفقه نمایند.
نظریه مشورتی شماره ۷/۹۵/۲۲۷۵ مورخ ۱۳۹۵/۰۹/۱۷
استعلام:فرزندان ذکور و اناث بعد از سن ۱۸ سالگی شرعا و قانونا تا چه مدتی می‌توانند تقاضای نفقه از پدر خود نمایند؟
اگر دختر یا پسری تا سن مثلا ۳۰ سالگی مجرد بوده و منبع درآمدی نداشته باشد،می‌تواند تقاضای نفقه از پدرش نماید؟
پاسخ:با عنایت به ماده ۱۱۹۷ قانون مدنی که شرایط نفقه اقارب را چنین بیان داشته”کسی مستحق نفقه است که ندار بوده و نتواند به وسیله اشتغال به شغلی وسایل معیشت خود را فراهم سازد” و برای منفق علیه یا نفقه گیرنده دو شرط را برشمرده:
الف-ندار باشد،یعنی فاقد آنچه که برای زندگانی فعلی خود نیاز دارد،باشد.
ب-نتواند به وسیله اشتغال به کار معیشت خود را فراهم سازد .
نظر به اینکه عدم توانایی به اشتغال ممکن است در اثر کبر سن یا بیماری یا امثال آن باشد،لذا در قانون ملاک‌های مذکوردر نظر گرفته شده،نه سنی معیّن؛در نتیجه تشخیص این موضوع با توجه به ملاک‌های مذکور در صلاحیت دادگاه رسیدگی کننده است.
دادگاه صالح جهت رسیدگی
مطابق با ماده ۴ قانون حمایت خانواده، دادگاه خانواده صلاحیت رسیدگی به دعوی با موضوع نفقه اقارب را خواهد داشت.لذا فرد بایستی دادخواست خویش را در دادگاه‌خانواده‌ی محل اقامت خوانده “منفق” طرح بنماید.
نتیجه آنکه هر کدام از اقارب که دارای شرایط دریافت نفقه می‌باشند، با بهره‌گیری از مطالب گفته شده در این مقاله، می‌توانند به درستی اقدام به طرح دادخواست و احقاق حقوق خویش بنمایند.
