فسخ قرارداد پیمانکاری و اعلام خاتمه قرارداد پیمانکاری ، موضوع بسیاری از دعاوی مربوط به قراردادهای پیمانکاری می باشند و اختصارا در مورد فسخ پیمان که در ادامه به آن میپردازیم با توجه به اینکه در شرایط عمومی پیمان این حق فقط به کارفرما داده شده است، همواره این نگرانی برای پیمانکار وجود دارد که ممکن است کارفرما از این حق استفاده نموده و تبعات آن متوجه او گردد. در مواد 46 و 47 شرایط عمومی پیمان، موارد فسخ و تشریفات اعلام فسخ پیمان به صراحت ذکر شده است. با توجه به اینکه فسخ پیمان، به معنای پایان دادن به رابطه حقوقی و قراردادی طرفین آن است، موضوع دارای اهمیت اساسی برای هر دو طرف خواهد بود. در صورتی که حق فسخ پیمان به ناحق اعمال شود، از بعد مادی و معنوی برای پیمانکار زیانبار است؛ چرا که منجر به ضبط ضمانت نامه های بانکی و سپرده حسن انجام کار، اخراج پیمانکار از کارگاه و مخدوش شدن اعتبار وی می گردد.

فسخ قرارداد پیمانکاری طبق ماده 46 شرایط عمومی پیمان

فسخ پیمان در ماده 46 شرایط عمومی پیمان به دو دسته تقسیم گردیده است. در بند الف ماده 46 ذکر گردیده کارفرما می تواند در صورت تحقق موارد ذکر شده ، پیمان را طبق ماده 47 فسخ نماید. موارد مذکور در ماده 46 فوق الذکر به شرح ذیل است:

1-تاخیر در تحویل گرفتن کارگاه از جانب پیمانکار

2-تاخیر در تجهیز کارگاه برای شروع عملیات موضوع پیمان

3-تاخیر در ارائه برنامه زمانی تفصیلی

4-تاخیر در شروع عملیات موضوع پیمان

5-تاخیر در اتمام هر یک از کارهای پیش بینی شده در برنامه تفصیلی

6-تاخیر در اتمام کار به مدت بیش از یک چهارم مدت پیمان

7-عدم شروع کار پس از رفع وضعیت قهری

8-بدون سرپرست گذاشتن کارگاه یا تعطیل کردن کار

9-عدم انجام دستور مهندس مشاور برای اصلاح کارهای انجام شده

10-انحلال شرکت تجاری پیمانکار

11-ورشکستگی پیمانکار یا توقیف ماشین آلات و اموال پیمانکار

12-تاخیر بیش از یک ماه در پرداخت دستمزد کارگران

13-پرداخت رشوه به عوامل کارفرما

 تاخیر از سوی پیمانکار یکی از جهات فسخ پیمان است که در ماده 46 شرایط عمومی پیمان مورد اشاره قرار گرفته اما در بسیاری از مواقع، تاخیر پیمانکار مجاز می باشد؛ یعنی ناشی از قصور و کوتاهی پیمانکار نبوده و در اغلب موارد ناشی از عدم ایفای تعهد یا عدم انجام اقداماتی است که در حیطه وظایف کارفرما قرار داشته است. تاخیرات پیمانکاران به سه دسته تقسیم می شود؛ یا تاخیرات مجاز است یا غیرمجاز و یا اینکه پیمانکار هم تاخیرات مجاز دارد هم تاخیرات غیر مجاز.

در صورتی که تاخیرات پیمانکار به طور کامل غیر مجاز تشخیص داده شود، کارفرما چاره ای جز فسخ پیمان طبق ماده 46 شرایط عمومی پیمان ندارد.

در بند ب ماده 46، موارد فسخ پیمان به شرح ذیل مقرر گردیده است:

1-واگذاری پیمان به شخص ثالث

2-شمولیت قانون منع مداخله برای پیمانکار

تشریفات فسخ قرارداد پیمانکاری

در بند الف ماده 47 شرایط عمومی پیمان، تشریفاتی برای فسخ پیمان پیش بینی شده که کارفرما ملزم به رعایت آن می باشد و در صورت عدم رعایت این تشریفات از سوی کارفرما، شکل و چگونگی فسخ پیمان، ماهیت فسخ را نیز تحت الشعاع قرار داده و ممکن است عدم رعایت قواعد شکلی و طرح دعوای اعلام بی اعتباری فسخ قرارداد از سوی پیمانکار، منجر به ابطال فسخ پیمان گردد.

تشریفات فسخ پیمان به شرح ذیل می باشد:

1-کارفرما باید ابتدا اراده خود مبنی بر فسخ پیمان را مستند به یک یا چند شق از شقوق مندرج در بند الف ماده 46 شرایط عمومی پیمان، به پیمانکار اعلام نماید.

2-پیمانکار در صورتی که دلایل کارفرما مبنی بر فسخ پیمان را نپذیرد می تواند ظرف 10 روز از تاریخ ابلاغ اراده کارفرما، دلایل و مستندات خود را به اطلاع او برساند. در برخی موارد پیمانکاران بدون توجه به اهمیت این موضوع، در مهلت مقرر به هشدار کارفرما ترتیب اثر نمی دهند که نتیجه این بی توجهی، ذی نفع بودن کارفرما در اعمال ماده 46 می باشد.

3-پس از ابلاغ فسخ پیمان و سپری شدن 10 روز جهت پاسخگویی پیمانکار، چنانچه تصمیم کارفرما برای فسخ پیمان، طبق موارد درج شده در بند الف ماده 46  باشد، موضوع فسخ باید بدوا به وسیله ی هیاتی متشکل از سه نفر به انتخاب وزیر یا بالاترین مقام سازمان کارفرما بررسی و تائید شود. در صورتی که کارفرما جهت فسخ پیمان تائید هیات مزبور را اخذ ننماید، به فسخ پیمان ترتیب اثر داده نخواهد شد.

4-در صورتی که فسخ پیمان از سوی هیات یاد شده تائید گردید، می بایست وزیر یا بالاترین مقام سازمان کارفرما نیز با بررسی و تائید هیات موافقت نماید. هیات منتخب وزیر یا بالاترین مقام سازمان کارفرما، از حیث فنی و حقوقی، موضوع را کارشناسی و بررسی می کنند و در صورتی که تشخیص دهند نظر کارفرما مبنی بر فسخ پیمان منطبق با وضع موجود و عدم ایفای تعهد از سوی پیمانکار می باشد، با تنظیم و تقدیم گزارش به وزیر یا بالاترین مقام سازمان کارفرما، مقام مزبور به اعتبار اعتمادی که به منتخبین خود دارد، پس از مطالعه گزارش آنها می تواند نظر هیات را تایید و با آن موافقت نماید. چنانچه هیات مزبور فسخ را تایید نمایند، اما بنا به جهات و دلایل خاص، وزیر یا بالاترین مقام سازمان کارفرما، با فسخ مواقت نکند، فسخ پیمان ملغی و پیمان به قوت خود باقی خواهد ماند.

5-در صورت موافقت وزیر یا بالاترین مقام سازمان کارفرما، موافقت به انضمام گزارش هیات سه نفره به کارفرما ابلاغ می شود تا موضوع فسخ پیمان به پیمانکار ابلاغ شود. در ماده 47 شرایط عمومی پیمان قید گردیده، کارفرما می تواند بدون احتیاج به انجام دادن تشریفات قضایی اقدام نماید اما این بدان معنا نمی باشد که پیمانکار حق مراجعه به دادگاه را ندارد. چرا که در بسیاری از مواقع کارفرما به صورت ناروا اقدام به فسخ می نماید و هیات نیز فسخ را تایید و وزیر یا بالاترین مقام سازمان کارفرما نیز موافقت می نماید؛ اما پیمانکار می تواند با طرح دعوای صحیح و ارائه دلائل خود مبنی بر بی اعتباری فسخ پیمان، ابطال فسخ پیمان را از لحاظ شکلی و ماهوی از دادگاه بخواهد.

اقدامات کارفرما پس از فسخ پیمان

طبق ماده 47 شرایط عمومی پیمان، فسخ از سوی کارفرما آثاری را دارد که به شرح ذیل می باشد:

• ضبط ضمانت نامه های بانکی در قرارداد پیمانکاری

هنگام انعقاد قرارداد پیمانکاری، پیمانکار باید برای تضمین انجام تعهدات ضمانت نامه ارائه نماید. مبلغ ضمانت نامه تضمین انجام تعهدات، 5 درصد مبلغ اولیه پیمان می باشد. ضمانت باید از بانک مورد قبول کارفرما اخذ و به انضمام اسناد مناقصه به کارفرما تسلیم گردد. تضمین حسن انجام کار معادل ده درصد از مبلغ پرداخت به پیمانکار می باشد که در حساب سپرده نزد کارفرما نگهداری می شود و در صورت فسخ پیمان، کارفرما می تواند تضمین حسن انجام کار و تضمین انجام تعهدات را ضبط و به حساب خزانه واریز نماید.

• خلع ید پیمانکار از کارگاه

در بند ب ماده 47 شرایط عمومی پیمان مقرر گردیده در صورت فسخ پیمان، کارفرما بی درنگ کارگاه، تاسیسات و ساختمان های موقت، مصالح و تجهیزات، ماشین آلات و ابزار و تمام تدارکات موجود در آن را در اختیار می گیرد و برای حفاظت آن اقدام لازم معمول می دارد. چنانچه پیمانکار کارگاه را ترک نکند، کارفرما می تواند به استناد ماده 171 قانون آئین دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب در امور مدنی و ماده 690 قانون مجازات اسلامی، اقدام به طرح دعوای حقوقی و کیفری رفع تصرف عدوانی علیه پیمانکار نموده و خسارات ناشی از تصرف عدوانی را مطالبه نماید.

• تهیه فصل مشترک از مصالح و کارهای انجام شده

پس از فسخ پیمان، کارفرما از پیمانکار دعوت می نماید که ظرف یک هفته نماینده ای را برای صورت برداری و تهیه صورت مجلس کارهای انجام شده و تمام مصالح، تجهیزات، ماشین آلات و ابزار و تدارکات دیگر که در کارگاه موجود است، معرفی نماید.

• تهیه صورت وضعیت قطعی توسط پیمانکار

در شرایط معمول صورت وضعیت قطعی پس از تحویل موقت تهیه و به مهندس مشاور تحویل می گردد؛ اما در صورت فسخ پیمان، صورت وضعیت کارهایی که تا قبل از فسخ توسط پیمانکار انجام شده باید تهیه و رسیدگی شود.

• خرید و اجاره تاسیسات و ساختمان های موقت از پیمانکار

در زمان فسخ پیمان، ادامه کارهای پیمانکار توسط پیمانکار دیگری انجام می شود. به همین جهت کارفرما به مصالح، تجهیزات، ماشین آلات و تاسیسات و ساختمان های موقت پیمانکار نیاز دارد و می تواند آنها را از پیمانکار خریداری یا اجاره نماید.

• در اختیار گرفتن ماشین آلات و ابزار و وسایل متعلق به پیمانکار توسط کارفرما

طبق بند (د) ماده 47 شرایط عمومی پیمان، پیمانکار می تواند ماشین آلات و ابزار و وسایل متعلق به پیمانکار را که در کارگاه موجود است و به تشخیص خود برای اتمام کار مورد نیاز باشد، برای مدت مناسبی که برای جایگزین کردن آنها با ماشین آلات دیگر لازم است، در اختیار بگیرد و هزینه اجاره آنها را که با توافق دو طرف تعیین می شود، به حساب طلب پیمانکار منظور نماید.

• تملک ماشین آلات پیمانکار توسط کارفرما

در صورتی که پیمانکار به کارفرما بدهکار نباشد، کارفرما بایستی در صورت نیاز به ماشین آلات، آنها را از کارفرما اجاره نماید. اما چنانچه پیمانکار به کارفرما بدهکار باشد، کارفرما به میزان طلب خود، اقلامی از ماشین آلات و ابزار و وسایل پیمانکار را که توسط کارشناس یا کارشناسان منتخب طرفین ارزیابی می شود، در اختیار می گیرد و به تملک قطعی خود در می آورد.

• تملک مصالح و تجهیزات پای کار

کارفرما از مصالح و تجهیزات پای کار، آنچه طبق مشخصات بوده و برای اجرای پیمان تهیه شده است، قبول می کند و بهای آن را بر اساس نرخ متعارف روز در تاریخ خرید که مورد توافق دو طرف باشد، به حساب طلب پیمانکار منظور می نماید.

انتقال قرارداد خرید مصالح و تجهیزات سفارش شده از طرف پیمانکار به کارفرما

• خارج کردن مازاد مصالح و تجهیزات از کارگاه توسط پیمانکار

پیمانکار می بایست ظرف سه ماه از تاریخ ابلاغ کارفرما، مازاد مصالح و تجهیزات و دیگر تدارکات خود را که در محل های تحویلی کارفرما باقی مانده، خارج کند.

• تعیین تکلیف هزینه های نگهداری و حفاظت کارگاه

اقداماتی که پس از فسخ صورت می گیرد معمولا زمان بر است و در این مدت، نگهداری و حفاظت از کارگاه هزینه هایی دارد که باید تکلیف آنها در پیمان مشخص شود. طبق شرایط عمومی پیمان نصف هزینه های مربوط به نگهداری و حفاظت کارگاه به عهده کارفرما و نصف دیگر بر عهده پیمانکار می باشد.

• عدم پرداخت مالیات در قرارداد پیمانکاری

یکی از موارد اختلافی کارفرما با پبمانکار در مبحث فسخ قرارداد پیمانکاری امتناع کارفرما از پرداخت مالیات متعلقه می باشدکه بعضا پیمانکار نسبت به طرح دعوا در مراجع صالح به رسیدگی اقدام می کند.