نحوه طرح شکایت در دیوان عدالت اداری و نحوه رسیدگی به آن   

جهت ثبت شکایت در دیوان عدالت اداری علاوه بر امکان مراجعه به دفاتر خدمات قضایی، از طریق ثبت غیرحضوری شکایت از طریق سامانه ساجد یا مراجعه به دبیرخانه مرکزی دیوان در تهران یا نمایندگی های آن در مراکز استان نیز میسر می باشد.

اما نکته حائز اهمیت اساسی اینکه، در اصلاحیه قانون دیوان عدالت اداری، بعضا مقدماتی جهت امکان مراجعه و ثبت شکایت در دیوان عدالت اداری پیش بینی شده است. وفق تبصره 4 الحاقی 1402/02/10 به ماده 16 قانون دیوان عدالت اداری، چنانچه اشخاص ذی نفع بر اساس بخش الف و ب بند 1 ماده 10 قانون دیوان عدالت اداری ( اعتراض به تصمیمات و اقدامات واحدهای دولتی و ماموران آنها ) معترض باشند، ابتدائا موظف هستند، درخواست خود را به دستگاه مربوط ارائه نمایند و دستگاه مکلف است، ضمن ثبت درخواست و ارائه رسید، حداکثر ظرف سه ماه به صورت کتبی پاسخ قطعی را ( نفیا یا اثباتا ) به ذینفع ابلاغ نماید. 

پس از انجام مراحل مذکور و در صورت رد درخواست متقاضی و یا عدم پاسخگویی دستگاه اجرایی، ذینفع موظف به طرح شکایت در فرجه مقرر قانونی است. با این توضیح که، چنانچه ذینفع مقیم ایران باشد، باید ظرف مدت 6 ماه و چنانچه مقیم خارج از کشور باشد، ظرف مدت یکسال از تاریخ ابلاغ رد درخواست یا انقضای مدت پاسخگویی نسبت به ثبت دادخواست در دیوان عدالت اداری اقدام نمایند. که در صورت عدم رعایت این تشریفات دادخواست مطروحه منتج به قرار رد شکایت خواهد شد.

موارد شکایت به دیوان عدالت اداری 

برابر ماده 10 قانون دیوان عدالت اداری، این مرجع در موارد ذیل صالح به رسیدگی و امکان ثبت شکایت در دیوان عدالت اداری وجود دارد.

صلاحیت و حدود اختیارات دیوان به قرار زیر است:

1. رسیدگی به شکایات و تظلّمات و اعتراضات اشخاص حقیقی یا حقوقی از
   الف.تصمیمات و اقدامات واحدهای دولتی اعم از وزارتخانه ها و سازمانها و موسسات و شرکتهای دولتی و شهرداری‌ ها و سازمان تامین اجتماعی و تشکیلات و نهادهای انقلابی و موسسات وابسته به آنها.
   ب.تصمیمات و اقدامات ماموران واحدهای مذکور در بند «الف» در امور راجع به وظایف آنها.
   
2. رسیدگی به اعتراضات و شکایات از آراء و تصمیمات قطعی هیاتهای رسیدگی به تخلفات اداری و کمیسیون ‌هایی مانند کمیسیون ‌های مالیاتی، هیات حل‌ اختلاف کارگر و کارفرما، کمیسیون موضوع ماده (100) قانون شهرداری‌ ها منحصراً از حیث نقض قوانین و مقررات یا مخالفت با آنها.
   
3. رسیدگی به شکایات قضات و مشمولان قانون مدیریت خدمات کشوری و سایر مستخدمان واحدها و موسسات مذکور در بند (1) و مستخدمان موسساتی که شمول این قانون نسبت به آنها محتاج ذكر نام است اعم از لشکری و کشوری از حیث تضییع حقوق استخدامی.

• تبصره 1 (اصلاحی 1402/02/10) – رسیدگی به دعاوی مطالبه خسارت در صلاحیت دادگاه عمومی است. لیکن در مواردی که مطالبه خسارت ناشی از تخلف در اجرای وظایف قانونی و اختصاصی یا ترک فعل از انجام وظایف مذکور از سوی واحدهای دولتی یا دستگاه‌های مذکور در بندهای (1) و (2) این ماده و مأمورین واحدها و دستگاه‌ های یاد شده باشد، موضوع در دیوان عدالت اداری مطرح و شعبه دیوان ضمن رسیدگی به احراز وقوع تخلف نسبت به اصل مطالبه خسارت و تعیین خسارت وارده اقدام نموده و حکم مقتضی صادر می ‌نماید.
• تبصره 2 – تصمیمات و آراء دادگاه‌ ها و سایر مراجع قضائی دادگستری و نظامی و دادگاه‌ های انتظامی قضات دادگستری و نیروهای مسلح قابل شکایت در دیوان عدالت اداری نمی ‌باشد.
• تبصره 3 (الحاقی 1402/02/10) – رسیدگی به شکایات و اعتراضات اشخاص حقیقی و حقوقی از وقوع تخلف و عدم رعایت قوانین و مقررات در مراحل انعقاد قرارداد توسط دستگاه ‌های اجرائی در صلاحیت شعب دیوان عدالت اداری است، لیکن رسیدگی به دعاوی ناشی از اجرای قرارداد فی مابین طرفین در صلاحیت دیوان نیست.

نسبت به چه مواردی امکان طرح شکایت در دیوان عدالت اداری امکان پذیر نمی باشد؟ – دعاوی خارج از صلاحیت دیوان عدالت اداری 

رسیدگی به شکایت از اعمال قضایی مانند قرارها و احکام قضایی صادره از سوی مراجع قضایی و دادگاه های انتظامی قضات و نظامی و نیروهای مسلح براساس تبصره 2 ماده 10 قانون دیوان عدالت اداری و تصمیمات و اقدامات اشخاص حقوقی حقوق خصوصی و اعمال و تصمیمات قانونگذاری خارج شده از مجلس شورای اسلامی و کمیسیون های تخصصی، طرح های نمایندگان مجلس، لوایح دولت و قوانین مصوب مجلس شورای اسلامی، اعمال مقامات خارجی و بین المللی خارج از صلاحیت دیوان عدالت اداری است.

مضافا اینکه مطالبه خسارات ناشی از قرارداد اشخاص حقیقی یا حقوقی با دستگاههای اجرایی و خسارات ادعایی اشخاص از دستگاه های اجرایی و ماموران آنها که ناشی از عدم رعایت قوانین و مقررات نیست، خارج  از صلاحیت دیوان عدالت اداری است.

مهلت شکایت در دیوان عدالت اداری 

1. در صورتی که اشخاص بخواهند به استناد بند 2 ماده 10 قانون دیوان عدالت اداری اقدام به شکایت در دیوان عدالت اداری  نمایند (اعتراض نسبت به آرای مراجع شبه قضایی همچون هیات حل اختلاف کارگر و کارفرما و کمیسیون های مستقر در دستگاه های اداری )، مهلت 3 ماهه برای اشخاص مقیم ایران و مهلت 6 ماهه برای افراد مقیم خارج از کشور در نظر گرفته شده است.
2. در صورتی که اشخاص در مرحله بدوی اقدام به طرح شکایت در دیوان عدالت اداری نموده و رای بدوی صادر شده باشد، این رای ظرف مهلت 20 روز توسط اشخاص مقیم ایران و دو ماه برای اشخاص مقیم خارج از ایران قابل تجدید نظر خواهی در شعب تجدید نظر دیوان عدالت اداری می باشند.

هزینه شکایت در دیوان عدالت اداری 

به موجب ماده 19 قانون دیوان عدالت اداری هزینه دادرسی برای ثبت شکایت در دیوان عدالت اداری به تفکیک مشخص شده است که هزینه ثبت شکایت در شعب بدوی دیوان یکصد هزار ریال و هزینه تجدید نظر خواهی در دیوان عدالت اداری دویست هزار ریال است.

البته بر اساس تبصره این ماده، هزینه شکایت به تناسب نرخ تورم اعلام شده به وسیله بانک مرکزی هر سه سال یک بار قابل تعدیل می باشد. بنابراین در حال حاضر، بر اساس هزینه دادرسی و تعرفه خدماتی قضایی در سال 1403، هزینه ثبت شکایت در شعب بدوی دیوان عدالت اداری معادل بیست هزار تومان و هزینه ثبت شکایت در شعب تجدید نظر دیوان عدالت اداری چهل هزار تومان می باشد و هزینه تطبیق اوراق با اصل آن ها در دیوان عدالت اداری نیز برای هر برگه معادل هزار و پانصد تومان می باشد. 

البته در صورتی که اشخاص تقاضای ابطال مصوبه ای در هیات عمومی دیوان عدالت اداری را داشته باشند به استناد ماده 80 قانون دیوان عدالت اداری الزامی به پرداخت هزینه دادرسی ندارند. همچنین در صورتی که شاکی تقاضای اعاده دادرسی در دیوان عدالت اداری را داشته باشد، باید هزینه ای معادل ثبت شکایت در مرحله تجدیدنظر دیوان عدالت اداری ( چهل هزار تومان ) بپردازد.

لازم به ذکر است، که با توجه به الکترونیکی شدن نحوه ثبت دادخواست ها در سامانه ساجد دیوان عدالت اداری، هزینه شکایت در دیوان عدالت اداری به صورت الکترونیکی از طریق همین سامانه قابل پرداخت بوده و پس از پرداخت هزینه ثبت ، به دعوا رسیدگی می شود.

مدارک لازم جهت شکایت به دیوان عدالت اداری 

با توجه به نوع دعوا اسناد و مدارک مربوطه متفاوت است، لکن به صورت کلی می توان به مدارک و مستندات زیر اشاره نمود:

1. ضمیمه نمودن گواهی طرح درخواست متقاضی در دستگاه اجرایی طرف دعوا و ارائه پاسخ دستگاه در صورت امکان 
2. ارائه تصویر مدارک مثبت سمت نمایندگی در خصوص اشخاص حقوقی اعم از اساسنامه، صورتجلسه آخرین تغییرات اعضای هیات مدیره شرکت و تصویر روزنامه رسمی منتشره آن و وکالتنامه الکترونیک از سوی وکلای دادگستری
3. ضمیمه نمودن آرای صادره از سوی هیات ها و کمیسیون های مراجع اختصاصی و گواهی ابلاغ آخرین رای صادره در خصوص اعتراض به آرای مراجع اختصاصی اداری 
4. ضمیمه نمودن بخشنامه ها و آیین نامه مرتبط با موضوع مطروحه 
5. ضمیمه نمودن اسناد و مکاتبات اداری 

حدود صلاحیت شعب دیوان عدالت اداری در رسیدگی به شکایات 

براساس ماده 12 قانون مصوب 1362 شعب دیوان در چهار مورد صلاحیت رسیدگی دارند که سه مورد از آنها رسیدگی ماهوی و یک مورد شکلی است.

•  نخست شکایت از تصمیمات و اقدامات واحدهای دولتی اعم از وزارتخانه ها و سازمانها و مؤسسات و شرکتهای دولتی و شهرداریها و سازمان تأمین اجتماعی و تشکیلات و نهادهای انقلابی و مؤسسات وابسته به آنها. 
• دوم، رسیدگی به شکایات و اعتراضات اشخاص از تصمیمات و اقدامات ماموران واحدهای مذکور در بند الف در امور راجعبه وظایف آنها. 
• مورد سوم، رسیدگی به شکایات قضات و مشمولان قانون مدیریت خدمات کشوری و سایر مستخدمان واحدها و مؤسسات مذکور در بند 1 و مستخدمان مؤسساتی که شمول این قانون نسبت به آنها محتاج ذكر نام است، اعم از لشکری و کشوری از حیث تضییع حقوق استخدامی. که رسیدگی شعب دیوان در این سه مورد رسیدگی ماهوی به مفهوم اعم است. 
• چهارم، رسیدگی به اعتراضات و شکایات از آراء و تصمیمات قطعی هیاتهای رسیدگی به تخلفات اداری و کمیسیون هایی مانند کمیسیونهای مالیاتی، هیات حل اختلاف کارگر و کارفرما، کمیسیون موضوع ماده 122 قانون شهرداری منحصرا از حیث نقض قوانین و مقررات یا مخالفت با آن ها می باشد. به عبارت دیگر، شعبه دیوان از ورود در ماهیت پرونده و صدور حکم ماهوی ممنوع است.

که در نقض رای توسط دیوان عدالت اداری، کمیسیون هم عرض صادرکننده رای، موظف به رسیدگی مجدد به پرونده با لحاظ ایرادات اعلامی از سوی دیوان عدالت اداری می باشد. 

ثبت غیرحضوری شکایت در دیوان عدالت اداری 

در حال حاضر دیوان عدالت اداری متمایل به ثبت شکایت در دیوان عدالت اداری از طریق دفاتر خدمات قضایی و یا ثبت شکایت از طریق سامانه ساجد است. لکن به جهت مشکلات موجود در سامانه ساجد و عدم اطلاع اشخاص از مراحل انجام کار، مراجعه به دفاتر خدمات قضایی موجب تسریع در ثبت صحیح شکایت خواهد شد. البته اخذ مشاوره با وکیل متخصص دیوان عدالت اداری قبل از هرگونه اقدامی حائز اهمیت اساسی است.

نحوه رسیدگی به شکایت در شعب دیوان عدالت اداری 

رسیدگی در دیوان عدالت اداری به صورت غیرحضوری است و به موجب تبصره 2 الحاقی به ماده 3 قانون دیوان عدالت اداری مصوب 1402/02/10 اعتراض به آرای هیات ها و کمیسیون های اداری از قبیل هیات حل اختلاف مالیاتی ، کمیسیون ماده 100 شهرداری به صورت تک مرحله ای است و دادخواست مستقیما در شعب تجدیدنظر دیوان عدالت اداری مطرح و مورد رسیدگی قرار می گیرد، که رای صادره قطعی است. اما پرونده سابق مطروحه مطابق با صلاحیت زمان ثبت دادخواست در شعب بدوی و تجدیدنظر رسیدگی می شوند، اما رسیدگی به سایر شکایت کماکان ابتدائا به شعب بدوی ارجاع می گردد. 

شعبه دیوان عدالت اداری با احراز تکمیل بودن دادخواست و ضمائم آن و طرح آن در فرجه مقرر قانونی ، یک نسخه از آن را برای طرف دعوا ارسال خواهد نمود. 

و طرف دعوا موظف است، ظرف مدت 30 روز از تاریخ ابلاغ دادخواست نسبت به ارائه پاسخ مکتوب خود اقدام نماید. نهایتا با وصول لایحه جوابیه و در وقت نظارت ، شعبه دیوان نسبت به صدور رای مقتضی اقدام خواهد نمود.

 البته به موجب ماده 41 قانون دیوان عدالت اداری، شعبه رسیدگی کننده می تواند هرگونه تحقیق یا اقدامی را که لازم بداند، انجام دهد یا آن را از ضابطان قوه قضائیه و مراجع اداری بخواهد. و یا به سایر مراجع قضایی نیابت دهد. ضابطان و مراجع مزبور مکلفند، ظرف مهلتی که شعبه دیوان تعیین می کند، تحقیقات و اقدامات خواسته شده را انجام دهند. تخلف از این دستورات، حسب مورد مستلزم مجازات اداری یا انتظامی علیه متخلف است.

البته به موجب ماده 43 قانون دیوان عدالت اداری، شعبه دیوان می تواند هر یک از طرفین دعوا را برای ادای توضیح دعوت نماید و در صورتی که شکایت از ادارات و واحدهای دولتی و عمومی غیردولتی مشمول این قانون باشد، طرف شکایت مکلف به معرفی نماینده است.

و در صورتی که شاکی پس از ابلاغ برای ادای توضیح حاضر نشود یا از ادای توضیحات مورد درخواست استنکاف کند، شعبه دیوان با ملاحظه دادخواست اولیه و لایحه دفاعیه طرف شکایت یا استماع اظهارات او، اتخاذ تصمیم می نماید و اگر اتخاذ تصمیم ماهوی بدون اخذ توضیح از شاکی ممکن نشود، قرار ابطال دادخواست صادر می گردد.

در صورتی که طرف شکایت، شخص حقیقی یا نماینده شخص حقوقی باشد و پس از احضار، بدون عذر موجه، از حضور جهت ادای توضیح خودداری کند، شعبه او را جلب می نماید یا به انفصال موقت از خدمات دولتی به مدت یک ماه تا یک سال محکوم می کند. عدم تعیین نماینده توسط طرف شکایت یا عدم حضور شخص معرفی شده در مهلت اعلام شده از سوی شعبه دیوان، موجب انفصال موقت از خدمات دولتی از دو ماه تا یک سال است.

نکته حائز اهمیت دیگر اینکه ، به موجب ماده 44 قانون دیوان عدالت اداری، چنانچه ارسال اسناد و مدارکی توسط دستگاهای دولتی، شهرداری و سایر موسسات عمومی و ماموران آنها ضرورت داشته باشد، بنا به  دستور ریاست دیوان یا شعبه رسیدگی کننده، مرجع مربوط موظف است، ظرف مدت یکماه از تاریخ ابلاغ نسبت به ارسال اسناد و پرونده های مورد مطالبه اقدام نمایند و در صورتی که ارسال اسناد ممکن نباشد، دلایل آن را به دیوان اعلام کنند. در صورت موجه ندانستن دلایل توسط دیوان یا مطالبه مجدد و امتناع از ارسال ظرف یک ماه، مستنکف، به حکم شعبه به انفصال موقت از خدمات دولتی از یک ماه تا یک سال یا کسر یک سوم حقوق و مزایا به مدت سه ماه تا یکسال محکوم می شود.این حکم ظرف بیست روز قابل تجدیدنظر در شعب تجدیدنظر است.

مضافا اینکه شعبه دیوان مکلف است، علاوه بر موارد مذکور در این ماده، مراتب امتناع مسئول مربوطه از انجام وظایف قانونی را جهت تعقیب کیفری به مرجع قضایی صالح اعلام نماید.