مرخصی کارگران در قانون یکی از موضوعات مهمی است که کارمندان و کارگران با آن مواجه هستند . در قانون، شیوه‌های متفاوتی برای گرفتن مرخصی وجود دارد که به استحقاقی، استعلاجی، فوت اقوام درجه یک مانند پدر، مرخصی عروسی و موارد تقسیم میشود. برای آشنایی با قوانین مربوط به انواع مرخصی ساعتی، استعلاجی، استحقاقی و بدون حقوق کارگران و کارمندان در این نوشتار به انواع مرخصی و نحوه محاسبه مرخصی کارگران اشاره خواهد شد . گرفتن مرخصی از کارفرمایان گاهی به دغدغه ای جدی کارکنان و کارگران تبدیل می شود بنابراین آشنایی با مقررات و قوانین مرخصی کارگران و کارکنان شرکتها امری ضروری است .به موجب تعریف قانون کار مرخصی عبارت است از حقی که برای کارگر در ترک کار برای روزهای غیرتعطیل در نظر گرفته شده است و این حق در تمامی کشور ها برای کارگر و کارمند به رسمیت شناخته شده و در قانون کار جمهوری اسلامی ایران نیز مورد تاکید قرار گرفته است. کارگران و کارمندان ادارات خصوصی علاوه بر تعطیلی روزهای جمعه و تعطیلی رسمی حق استفاده از مرخصی 26 روز در سال را دارند .
انواع مرخصی کارگر در قانون کار
-
مرخصی استحقاقی مشاغل معمولی
مرخصی سالانه یا مرخصی استحقاقی ، تعطیلی با حقوق اعطا شده توسط کارفرمایان به کارکنان اطلاق میشود، یکی از انواع مرخصی کارگر محسوب می شود. بسته به کارفرما ممکن است سیاست‌های متفاوت برای تعداد روز ارائه شود و کارمند مجبور به هماهنگی با کارفرما باشد. اکثریت قریب به اتفاق کشورها امروز قانون حداقل پرداخت مرخصی سالانه را دارند. کارگران به موجب ماده 64 قانون کار در هر سال 26 روز یعنی معادل 2.5 روز مرخصی در ماه برای کارهای عادی طلب دارند. به این مرخصی، مرخصی استحقاقی می‌‌گویند که چهار جمعه در هر ماه هم به آن اضافه میشود .
-
مرخصی استحقاقی در سخت و زیان آور
به استناد ماده 65 قانون کار مرخصی سالیانه کارگرانی که به مشاغل سخت و زیان آور اشتغال دارند 5 هفته است. استفاده از این مرخصی، حتی الامکان در دو نوبت و در پایان هر شش ماه کار صورت می‌گیرد . قابل ذکر است در مشاغل سخت و زیان آور میزان مرخصی استحقاقی افزایش می‌یابد و به ۵ هفته در سال (تقریبا ۳ روز در ماه) می‌رسد. با این حال ماده ۶۵ قانون کار تصریح دارد که حتی الامکان در مورد این مشاغل استفاده از مرخصی کارگر باید در دو نوبت در طول سال صورت گیرد.
-
مرخصی استعلاجی ( مرخصی ایام بیماری )
یکی از مرخصی‌های چالش برانگیز کارگران مرخصی استعلاجی برای درمان بیماری است که باید به تایید سازمان تامین اجتماعی برسد. مطابق ماده 74 قانون کار هیچ محدودیتی برای گرفتن مرخصی استعلاجی کارگران مشمول قانون کار پیش بینی نشده و به هر میزان که پزشک معالج تجویز کرده باشد، امکان استفاده از مرخصی استعلاجی وجود دارد؛ منتها این نوع مرخصی اعم از کوتاه مدت یا بلند مدت تابع ضوابط و مقررات قانون تامین اجتماعی است، به نحوی که مدت مرخصی استعلاجی باید توسط پزشک معتمد و معالج و یا کمیسیون پزشکی سازمان تامین اجتماعی تایید شود تا هم جزو سوابق کار و بازنشستگی کارگران به شمار آید و هم مشمول پرداخت غرامت و دستمزد شود.
سقف استعلاجی چهار ماه است ولی اگر پزشک معتمد و شورای عالی پزشکی تائید کنند و مرخصی به یک سال برسد و بیماری صعب الاعلاج باشد کارگر را بازنشسته می‌کنند.
-
مرخصی ساعتی
مرخصی کارگر به صورت ساعتی بخشی از مرخصی استحقاقی بوده و از میزان آن کسر میشود و فرد برای برخی کارهای روزانه از آن استفاده می‌کند که در کارگاه‌ها و شرکت‌های مختلف متفاوت است. در برخی شرکتها دو ساعت و برخی دیگر تا ۵ ساعت و حتی ۶ ساعت در روز هم مجاز است . اما در هر صورت جمع مرخصی‌های ساعتی زمانی که به 8 ساعت برسد، یک روز مرخصی محسوب میشود.افراد معمولا در صورت وجود کارهای خیلی ضروری یا کارهای اداری که نیاز به مراجعه صبح دارد از این نوع تعطیلی کاری استفاده می‌کنند.
نکته دیگر اینکه اگر در شرکتی افراد ساعات کاری روز پنجشنبه را موظف باشند در طول هفته پر کنند و به صورت توافقی پنجشنبه تعطیل باشد بنابراین استفاده از مرخصی استحقاقی در طول هفته نیابد بیشتر از مجموع ساعات کاری موظفی گردد و اگر میزان مرخصی ساعتی بیشتر از کل مرخصی استحقاقی در طول ماه شود در واقع حکم مرخصی بدون حقوق و کسر از کار را خواهد داشت و کارفرما می‌تواند برای آن ساعت بیمه هم پرداخت نکند.
بر اساس ماده ۷۰ قانون کار، مرخصی کمتر از یک روز کار، جزو مرخصی استحقاقی منظور میشود. در برخی ادارات و سازمان‌ها عنوان «مرخصی کمتر از دو ساعت و سه ساعت» برای انجام کارهای ضروری کارگران تعریف شده که بیش از آن، مرخصی یک روز کامل محاسبه میشود.
-
مرخصی ازدواج و فوت
مطابق ماده 73 قانون کار کلیه کارگران در صورت ازدواج دائم، فوت همسر، پدرو مادر و فرزندان ۳ روز مرخصی با استفاده ازحقوق برخوردارند. مشمول این قانون در مورد ازدواج دائم، فوت همسر، پدر، مادر و فرزندان حق برخورداری از ۳ روز مرخصی با استفاده از مزد را خواهند داشت و با مرخصی استحقاقی سالانه کارگران بی ارتباط بوده و جداگانه محاسبه میشود.
-
مرخصی بین تعطیلی
گاهی برای مثال بعد از تعطیلی جمعه یکشنبه و دوشنبه هم تعطیل رسمی اعلام میشود و شاغل تمایل دارد که شنبه را هم از تعطیلی کاری استفاده کند. در صورت انجام این کار، روزهای یکشنبه و دوشنبه تعطیل رسمی بوده اما شنبه، جزو مرخصی استحقاقی فرد محسوب شده و از آن کسر می‌گردد که اصلاحا در قانون مرخصی بین التعطیلی گفته میشود.
-
مرخصی زایمان
مطابق ماده واحده قانون اصلاح قوانین تنظیم جمعیت و خانواده مصوب ۲۰/۰۳/۹۲ مدت مرخصی زایمان زنان شاغل در بخش‌های دولتی و غیر دولتی ۹ ماه تمام است. همسران افراد یاد شده (زنان شاغل) نیز از دو هفته مرخصی اجباری (تشویقی با استفاده از مزد) علاوه بر مرخصی‌های استحقاقی از بدو تولد نوزاد برخوردار می‌شوند.
البته لازم به ذکر است که در بخش خصوصی و شرکت‌های مشمول قوانین صندوق تامین اجتماعی همچنان مرخصی زایمان برمبنای ۶ ماه به زنان شاغل تعلق می‌گیرد و مرخصی اجباری همسران آن‌ها نیز تنها در صورت تایید کارفرما قابل استفاده است. مرخصی زایمان جزو سوابق زن کارگر محسوب و در این مدت از طرف سازمان مذکور غرامت ایام بارداری به بیمه شده پرداخت میشود.
مرخصی بارداری و زایمان کارگران زن ۹ ماه است. حقوق این ایام، توسط سازمان تأمین اجتماعی پرداخت میشود و کارفرما در لیست وارد می‌کند. مطابق تبصره ۱، ماده ۷۵ قانون کار پس از پایان مرخصی زایمان، کارگر زن به کار سابق خود باز می‌گردد و این مدت با تائید سازمان تأمین اجتماعی جزء سوابق خدمت وی محسوب میشود.
-
مرخصی حج
کارگر و کارمند حق دارد به منظور ادای فریضه حج واجب در تمام مدت کار خویش فقط برای یک نوبت یک ماه به عنوان استحقاقی استفاده نماید. بر اساس ماده ۶۷ قانون کار، هر کارگر حق دارد در تمام مدت کار خود تنها برای یک نوبت به منظور ادای فریضه حج واجب تمتع یک ماه مرخصی بگیرد. کارگر می‌تواند از ۳۰روز مرخصی تحت عنوان «مرخصی استحقاقی» به شرطی که ۳۰روز مرخصی ذخیره داشته باشد، بهره‌مند شود و چنانچه مرخصی طلب نداشته باشد از مرخصی بدون حقوق استفاده کند.
-
مرخصی بدون حقوق
مطابق ماده 16 قانون کار مرخصی بدون حقوق حداکثر ۲ سال است. در طول مرخصی بدون حقوق قرارداد کار به حال تعلیق در می‌آید و پس از مرخصی، کارگر به کار سابق خود بازمی‌گردد..استفاده از این مرخصی باید با موافقت کارفرما صورت بگیرد، چون نظر قانونگذار در خصوص قرارداد کارگرانی که مطابق این قانون از مرخصی تحصیلی یا دیگر مرخصی‌های بدون حقوق استفاده می‌کنند، این است که قرارداد کار به حال تعلیق درآید و پس از آن کارگر به کار سابق باز گردد.
موارد استفاده از مرخصی بدون حقوق شامل تحصیل، انجام سفر‌های طولانی، امور شخصی، گرفتاری‌های خانوادگی، تغییر کار و گذراندن دوره آزمایشی برای کار جدید است. مرخصی بدون حقوق حداکثر دو سال است که در صورت استفاده از مرخصی تحصیلی، به مدت دو سال دیگر قابل تمدید است.
از مرخصی‌های بدون حقوق، مرخصی تحصیلی است که به مدت دوسال دیگر قابل تمدید است. در موارد فوق باید درخواست به کارفرما ارائه و مورد موافقت قرار گیرد. چنانچه کارگر استحقاقی نداشته باشد و از طرفی نیاز به مرخصی داشته باشد مجاز است با موافقت مسئول ذیربط از مرخصی بدون حقوق استفاده نماید و سقف استفاده از آن در طول سال، یک ماه است.
-
مرخصی پاس شیر
مرخصی برای مادران شیر ده مطابق ماده ۶ قانون ترویج تغذیه نوزاد با شیر مادر و نیز حمایت از مادران شیرده، کارگر زن مجاز است برای مدت دو سال، یعنی تا دو سالگی نوزاد روزانه به مدت یک ساعت از مرخصی ساعتی به منظور شیردهی به نوزاد استفاده کند. لازم به ذکر است که این زمان می‌تواند در ابتدای شروع ساعت کاری و یا در انتهای ساعات کاری در نظر رفته شود. ضمناً برای مادرانی که صاحب فرزندان دو قلو یا چند قلو هستند روزانه به مدت دو ساعت از مرخصی ساعتی می‌توانند برخوردار شوند.
محاسبه مرخصی‌های استفاده نشده کارگران
مطابق ماده ۶۶ قانون کار، کارگر نمی‌تواند بیش از ۹ روز از مرخصی سالیانه خود را ذخیره کند و اگر شخصی در طول سال از مزخصی استحقاقی خود استفاده نکند، می‌تواند کل مبلغ مربوط به مرخصی خود را از شرکت دریافت نماید، اما اگر بخواهد می‌تواند ۹ روز آن را ذخیره کند و مابقی آن باید در پایان سال به کارگر پرداخت شود.
نکته : براساس قانون مدیریت خدمات کشوری کلیه کارکنان دولتی مجاز به ذخیره مرخصی خود تا سقف ۱۵ روز هستند.
آیا مبلغ مرخصی ذخیره به ورثه کارگر تعلق می‌گیرد؟
اگر کارگری روزهای مرخصی ذخیره داشته باشد ، در صورت فوت کارگر میزان مرخصی باقیمانده وی بر حسب حقوق روزانه محاسبه و به ورثه قانونی کارگر پرداخت میشود البته برای دریافت این مبلغ باید مراحل قانونی انحصار وراثت طی گردیده و تعداد وراث و یا قیم آن‌ها کاملا مشخص باشد و مبلغ بعد طی روال قانونی به آن‌ها پرداخت میشود .علاوه بر مورد فوق در صورت از کارافتادگی کارگر و یا بازنشستگی یا تعطیلی کارگاه میزان مرخصی‌های باقیمانده محاسبه و به فرد پرداخت میشود..
