اظهارنامه مالیاتی و ضمانت اجرای عدم انجام آن 

ماده یک آیین ‌نامه ماده ۹۵ قانون مالیات‌های مستقیم به شماره ۲۳۰۷۶۱ مورخ 1397/04/12 که به آیین ‌نامه تحریر دفاتر مشهور است؛ اظهارنامه مالیاتی را تعریف کرده است براساس این ماده: (( اظهارنامه مالیاتی فرمی است به منظور اظهار درآمدها، هزینه‌ ها، دارایی ‌ها، بدهی‌ ها، سرمایه، معافیت ‌ها، درآمد مشمول مالیات، بخشودگی مالیاتی و همچنین اطلاعات هویتی و مکانی حسب مورد که برای صاحبان مشاغل و اشخاص حقوقی موضوع قانون مالیات ‌های مستقیم، بر حسب نوع و حجم فعالیت اشخاص مذکور مطابق نمونه‌ هایی که توسط سازمان، تهیه و اعلام می ‌شود.)) 

و با توجه به اینکه مؤدیان بیشتر از هر مرجع دیگری از میزان ماخذ مالیاتی خود مطلع هستند، لذا اظهار و اعلام میزان درآمد و سایر اطلاعات ضروری در فرآیندهای مالیاتی توسط شخص مودی، تشخیص مالیات را از دقت و سهولت بیشتری برخوردار خواهد کرد.

 که بر اساس آن با فرض عدم مغایرت با واقع برگ تشخیص صادر می گردد. لکن با رعایت شرایط و فرجه های مقرر قانونی امکان اعتراض به برگ تشخیص مالیاتی برای مودی در سازمان امور مالیاتی و مراجع بالاتر وجود دارد. 

انواع اظهارنامه ‌مالیاتی

اظهارنامه‌ هایی که در قوانین مالیاتی به آن‌ ها اشاره شده است، شامل موارد زیر است:

• الف.اظهارنامه‌ های مربوط به مالیات املاک 

مؤدیان موضوع فصل مالیات، مکلفند اظهارنامه مالیاتی خود را روی نمونه‌ ای که از طرف سازمان امور مالیاتی کشور تهیه و در دسترس آنان قرار می ‌گیرد، تنظیم و به اداره امور مالیاتی محل وقوع ملک تسلیم و مالیات متعلق را طبق مقررات پرداخت نمایند. چون در معاملاتی که به موجب رسمی انجام می‌ گیرد، به هنگام تنظیم این اسناد مالیات محاسبه و وصول می ‌شود، لذا حکم فوق شامل این بخش از معاملات نمی ‌باشد. ( ماده ۸۳ قانون مالیات های مستقیم ).

• ب.اظهارنامه صاحبان مشاغل

مؤدیان موضوع فصل مالیات بر درآمد مشاغل، مکلفند اظهارنامه مالیاتی مربوط به فعالیت‌ های شغلی خود را در یک سال مالیاتی برای هر واحد شغلی یا برای هر محل جداگانه طبق نمونه ‌ای که به وسیله سازمان امور مالیاتی کشور تهیه خواهد شد، تنظیم و تا آخر خرداد ماه سال بعد به اداره امور مالیاتی محل شغل خود تسلیم و مالیات متعلق را به نرخ مذکور در ماده ۱۳۱ قانون مالیات های مستقیم پرداخت نمایند. ( ماده ۱۰۰ قانون مالیات های مستقیم ).

• ج. اظهارنامه اشخاص حقوقی

 اشخاص حقوقی مکلف‌ اند اظهارنامه و همچنین ترازنامه، حساب سود و زیان متکی به دفاتر و اسناد و مدارک خود را حداکثر تا چهار ماه از سال مالیاتی پس از پایان، به اداره امور مالیاتی که محل فعالیت اصلی شخص حقوقی در آن واقع است، تسلیم و مالیات متعلق را پرداخت نمایند. البته حکم این ماده در مورد کارخانه‌ داران و اشخاص حقوقی در دوران معافیت نیز جاری خواهد بود (ماده ۱۱۰ قانون مالیات مستقیم).

• د.اظهارنامه مالیات بر درآمد 

صاحبان درآمدهای اتفاقی مکلف ‌اند در هر سال اظهارنامه مالیاتی خود را در مورد منافع موضوع ماده ۱۲۳ قانون مالیات‌ های مستقیم از تاریخ تحصیل درآمد یا تعلق منافع تا آخر اردیبهشت ماه سال بعد و در سایر موارد تا پایان ماه بعد به اداره امور مالیاتی مربوط تسلیم و مالیات متعلق را بپردازند. طبعاً در صورتی که معامله در دفاتر اسناد رسمی انجام و مالیات وصول شده باشد، تکلیف تسلیم اظهارنامه ساقط می ‌شود. (ماده ۱۲۷ قانون مالیات‌ های مستقیم ).

• ه.اظهارنامه مالیات بر ارث

وراث متوفی (منفرداً یا مجتمعاً ) یا ولی، امین، قیم یا نماینده قانونی آن‌ها موظفند به منظور کسر هزینه‌های قانونی ظرف مدت یک سال از تاریخ فوت متوفی، اظهارنامه‌ ای حاوی کلیه اقلام ماترک با تعیین ارزش روز زمان فوت و تصریح مطالبات و بدهی ‌ها به اداره امور مالیاتی صلاحیت ‌دار تسلیم نمایند. (ماده ۲۶ قانون مالیات‌ های مستقیم ).

• و.اظهارنامه دریافت‌کنندگان حقوق از اشخاص مقیم خارج

این نوع از حقوق ‌بگیران مکلف ‌اند تا پایان ماه بعد از تاریخ دریافت حقوق، مالیات متعلق را به اداره امور مالیاتی محل سکونت خود پرداخت و تا آخر تیرماه سال بعد اظهارنامه مالیاتی مربوط به حقوق دریافتی خود را به اداره امور مالیاتی مزبور تسلیم نمایند. (ماده ۸۸ قانون مالیات ‌های مستقیم).

• ز.اظهارنامه مالیات بر ارزش افزوده

مشمولان مالیات بر ارزش افزوده مکلفند، اظهارنامه هر دوره مالیاتی سه ‌ماهه را حداکثر ظرف پانزده روز از تاریخ انقضای هر دوره به سازمان تسلیم و مالیات متعلق به دوره را پس از کسر مالیات‌ هایی که طبق مقررات این قانون پرداخت کرده‌ اند و قابل کسر می‌ باشد، پرداخت نمایند (ماده ۲۱ قانون مالیات بر ارزش افزوده).

ماهیت حقوقی اظهارنامه مالیاتی

با توجه به آثار حقوقی که قانون‌ گذار برای اظهارنامه پیش ‌بینی نموده است، تعیین ماهیت حقوقی این سند دارای اهمیت است. به نظر می‌ رسد، در صورتی که مودی به موجب اظهارنامه مالیاتی خود را موظف به پرداخت مالیات اعلام نماید، این اظهارنامه مالیاتی را می ‌توان نوعی «اقرار» دانست که توسط مودی ناظر بر مالیات پرداختی خود اعلام شده است. در حقیقت، اجزای اقرار مذکور در ماده ۱۲۵۹ قانون مدنی محقق به نظر می ‌رسد، چرا که اولاً «اخبار» و از نوع کتبی بوده، ثانیاً «برای غیر» به نفع سازمان است و ثالثاً به «ضرر» مؤدی است. از این رو اقرار از ادله اثبات قطعی یک موضوع به ضرر مقر اقرار کننده خواهد بود و بر همین اساس مطابق قوانین و مقررات، میزان مالیات ابرازی مودی در اظهارنامه نیز اصولاً قطعی تلقی شده و وی به هر ترتیب و بدون داشتن حق اعتراض ملزم به پرداخت مبالغ ابرازی است. البته لازم به ذکر است، تنها در صورت اثبات اشتباه در تکمیل اظهارنامه است، که الزام مودی به پرداخت مبالغ ابرازی از بین خواهد رفت. این امر نیز با توجه به زمان اعلام اشتباه، فرآیند خاص خود را خواهد داشت؛ لذا اصل بر قطعی بودن درآمدهای ابرازی توسط مودی است. بنابراین با توجه به اینکه میزان مالیات ابرازی در اظهارنامه، در حقیقت اظهار بر ضرر خود تلقی می ‌شود و به عنوان نوعی اقرار، منجر به قطعی شدن میزان مالیات ابرازی در اظهارنامه خواهد شد. 

نکته دیگر لزوم وجود صراحت در اقرار است. چنانچه اظهارات مودی، دارای صراحت در یک موضوع نباشد، نمی ‌توان آثار حقوقی اقرار را نسبت به آن بار نمود. به عنوان نمونه، با توجه به اینکه مطابق ماده ۹۵ قانون مالیات های مستقیم صاحبان مشاغل دارای گروه ‌بندی و تکالیف قانونی خاص خود هستند، چنانچه یک مودی در حین تکمیل اظهارنامه در مورد اعلام گروه خود مرتکب اشتباه شود به نحوی که خود را در گروه بالاتری با تکالیف مالیاتی بیشتر اعلام نماید، این امر را نمی ‌توان به عنوان اقرار به شمار آورد. این نکته به درستی در بخشنامه شماره ۲۰۰/۹۷/۵۱ مورخ 1397/03/28سازمان نیز مورد اشاره قرار گرفته و به گونه ‌ای قابل تحلیل است که چون مؤدی گروه بالاتر در اظهارنامه صراحتاً تکالیف قانونی مربوط به گروه بالاتر را انجام نداده، لذا درج به معنای رضایت و اقرار وی در قرار گرفتن در آن گروه نیست. همچنین در موارد تردید در مفاد اقرار، تفسیر به نفع مودی شایسته ‌تر و مطابق با اصول حقوقی خواهد بود.

ارسال اظهارنامه مالیاتی شامل چه کسانی می ‌شود؟

در پاسخ باید گفت، تمام اشخاص حقیقی و حقوقی مطابق با ماده یک قانون مالیات‌ های مستقیم که در این کشور در حال کسب درآمد هستند؛ مکلف هستند درآمدهای خود را در اظهارنامه اعلام و مالیات ‌ها را براساس خود اظهاری پرداخت کنند. برای نمونه فرض کنید، فردی مغازه فروش موبایل دارد. این فرد مکلف است که مثلا برای سال ۱۳۹۹ به سازمان امور مالیاتی یک اظهارنامه ارائه دهد و در آن اعلام کند در سال ۹۹ مثلا یک میلیارد تومان فروش داشته، ۴۰۰ میلیون هزینه و در نهایت ۲۰۰ میلیون تومان سود کرده است. مالیات وی براساس نرخ ماده ۱۳۱ قانون مالیات ‌های مستقیم به شکل پلکانی محاسبه می‌ شود.

اشخاص حقیقی تا چه زمانی باید اظهارنامه مالیاتی رد کنند؟

طبق ماده ۱۰۰ اشخاص حقیقی تا آخر خرداد ماه باید اظهارنامه مالیاتی رد کنند. زیرا اشخاص حقیقی سال مالیاتی آن‌ها شمسی است و مثل شرکت ‌ها نیستند.

روش ‌های ارسال و ثبت اظهارنامه مالیاتی چگونه است؟

براساس ماده ۴ آیین ‌نامه ماده یک قانون مالیات‌ های مستقیم مودیان موضوع این آیین‌ نامه مکلف هستند، که اظهارنامه خود را برای هر سال مالیاتی به شکل انفرادی یا مشارکت در موعد مقرر قانونی و به شکل الکترونیکی از طریق درگا‌ه ‌های الکترونیکی سازمان تسلیم کنند. البته در این‌ جا یک تبصره نیز وجود دارد و آن این است که تسلیم اظهارنامه در اجرای ماده ۱۷۸ قانون مورد پذیرش است. یعنی چنانچه به هر دلیلی نتوانیم اظهارنامه خود را به شکل الکترونیکی ارسال کنیم، می‌ توان اظهارنامه را پرینت گرفته و به شکل فیزیکی تکمیل کرده و سپس به اداره پست تحویل دهیم که تاریخ تحویل به اداره پست به منزله تاریخ ارسال اظهارنامه به سازمان امور مالیاتی است.

مراحل ارسال اظهارنامه ‌های مالیاتی 1404

1. ثبت‌ نام یا ورود به سامانه اظهارنامه مالیاتی
   
2. تکمیل فرم‌ها و جداول اطلاعات درآمد و هزینه
   
3. بارگذاری مدارک و اسناد مورد نیاز
   
4. بازبینی و تایید نهایی اطلاعات
   
5. ارسال اظهارنامه به ‌صورت الکترونیکی
   
6. دریافت کد رهگیری و پرداخت مالیات متعلقه

ضمانت ‌های اجرایی کتمان و عدم ارائه اظهارنامه مالیاتی

کتمان و یا عدم ارائه اظهارنامه‌های مالیاتی دارای ضمانت اجرایی متعددی به شرح زیر است: 

• محرومیت از نرخ صفر، معافیت یا مشوق مالیاتی

عدم ارائه اظهارنامه مالیاتی توسط مؤدیانی که قانوناً مکلف به ارائه اظهارنامه مالیاتی هستند، منجر به محرومیت از برخورداری از نرخ صفر و هر گونه معافیت یا مشوق مالیاتی خواهد شد. همچنین شرط برخورداری از هرگونه معافیت مالیاتی برای اشخاص حقیقی و حقوقی در مناطق آزاد، تسلیم اظهارنامه مالیاتی است.

• پیش‌ بینی جریمه‌ های مالیاتی 

در صورت کتمان درآمد در اظهارنامه ابرازی: وی مشمول جریمه معادل 5/2./. مالیات از تاریخ مطالبه به ازای هر ماه خواهد شد. در صورت عدم ارائه اظهارنامه، نیز جریمه مذکور از تاریخ انقضای مهلت تسلیم اظهارنامه محاسبه می ‌شود. (ماده ۱۹۰ قانون مالیات های مستقیم). 

همچنین نسبت به مؤدیانی که مکلف به نگهداری دفاتر قانونی هستند، در صورت عدم تسلیم ترازنامه و حساب سود و زیان یا عدم ارائه دفاتر، مشمول جریمه ‌های معادل 20./. مالیات برای هر یک از موارد مذکور خواهند بود. ( ماده ۹۳ قانون مالیات مستقیم ). باید توجه داشت هرچند در این ماده ذکری از اظهارنامه نشده است، اما مطابق با آیین‌ نامه اجرایی ماده ۹۵ قانون مالیات مستقیم، اظهارنامه برخی از مؤدیان مالیاتی گروه اول از صاحبان مشاغل لزوماً شامل صورتحساب سود و زیان و ترازنامه نیز می ‌باشد. لذا عدم ارائه هر یک از این موارد نیز به‌ صورت مستقل دارای جرایم خاص خود است. 

همچنین مودیانی که اظهارنامه آنها به‌ صورت موردی رسیدگی می ‌شود، در صورتی که درآمد مشمول مالیات قطعی که توسط سازمان مشخص می ‌شود، با رقم اظهار شده از طرف مؤدی بیش از ۱۵ اختلاف داشته باشد، علاوه بر تعلق جرایم مقرر که قابل بخشودگی نیز نخواهد بود، تا سه سال بعد از ابلاغ مالیات قطعی از هرگونه تسهیلات و بخشودگی‌های مقرر در قانون مالیات‌ها نیز محروم خواهند شد. (ماده ۱۹۴ قانون مالیات های مستقیم ). 

ضمناً قانون ‌گذار ظرفیت ‌هایی را برای معافیت از جریمه‌های مذکور نیز پیش ‌بینی نموده است. (تبصره ۱ ماده ۱۹۰ قانون مالیات های مستقیم ). 

• افزایش مدت مرور زمان 

نسبت به مودیان مالیات بر درآمد که در موعد مقرر از تسلیم اظهارنامه منبع درآمد خودداری نموده‌ اند، مرور زمان مالیاتی پنج سال از تاریخ سررسید پرداخت مالیات خواهد بود. این در حالی است که در صورت ارائه اظهارنامه در موعد قانونی، مدت مرور زمان مالیاتی صرفاً یک سال خواهد بود. (مواد ۱۵۶ و ۱۵۷ قانون مالیات های مستقیم). 

• عدم امکان استناد مؤدی به اظهارنامه

 اداره امور مالیاتی می ‌تواند برای رسیدگی به اظهارنامه یا تشخیص هرگونه درآمد مودی به کلیه دفاتر و اسناد و مدارک مربوط مراجعه و رسیدگی نماینده و مودی مالیات مکلف به ارائه و تسلیم آنها می‌ باشد وگرنه بعداً به نفع او در امور مالیاتی آن سال قابل استناد نخواهد بود، مگر آنکه قبل از تشخیص قطعی درآمد، معلوم شود که ارائه آنها در مراحل قبلی به عللی خارج از حدود اختیار مودی میسر نبوده است (مواد ۲۲۷ و ۲۲۹ قانون مالیات های مستقیم).

• عدم کسورات قانونی مالیات بر ارث

 شرط اصلی برای کسر هزینه‌های کفن و دفن، در حدود و واجبات مالی و عبادی در چارچوب قواعد شرعی و دیون محقق متوفی از عرف و عادات ماترک است و ارائه اظهارنامه مالیاتی الزامی است (ماده ۲۶ قانون مالیات های مستقیم). 

• جرم ‌انگاری مالیاتی قانون ‌گذار 

به موجب ماده ۲۷۴ قانون مالیات های مستقیم، مهمترین جرایم مالیاتی را احصا نموده است، که برخی از آنها به موضوع اظهارنامه مالیاتی مرتبط است. به عنوان مثال، تنظیم دفاتر اسناد و مدارک خلاف واقع و استناد به آن و همچنین خودداری از انجام تکالیف قانونی در خصوص تنظیم و تسلیم اظهارنامه مالیاتی حاوی اطلاعات درآمدی و هزینه‌ ای در سه سال متوالی از جمله این موارد است.