اراضی خالصه یا خالصجات با توجه به ماده 1 لایحه قانون فروش خالصجات مصوب 1334 اعم از قراء و مزارع و اراضی و قنوات دائر و بائر و مستغلات و ابنیه است، که ملک قطعی دولت باشد، به استثناء مراتع و جنگل های طبیعی و همچنین خالصجات و ابنیه و مستغلاتی که مورد احتیاج موسسات دولتی می باشد.
بنابراین اراضی خالصه عبارت هستند از دهات، مراتع، اراضی، ابنیه و باغ ها و منابع آبی مانند قنات ها که از زمان سلاطین گذشته به دولت تعلق گرفته و به وسیله مامورین دولتی، اداره و درآمد آنها به خزانه خصوصی شاه واریز می شد.
بر اساس قانون فروش خالصجات مصوب سال ۱۳۳۴ وزارت کشاورزی مکلف گردید، مطابق مقررات این قانون نسبت به فروش کلیه خالصجات اعم از قراء مزارع قنوات دائر و باتر، مستغلات ابنیه که ملک قطعی دولت باشد، اقدام نماید. و این اراضی قبل از اصلاحات ارضی بین زارعین تقسیم و به آنها واگذار شدند.
تفاوت حقوقی اراضی خالصه و اراضی ملی چیست؟
- اراضی خالصه به زمین هایی اطلاق می شود که در مالکیت دولت بوده و عموماً برای بهره برداری های شخصی یا عمومی اختصاص داده می شوند. این اراضی معمولاً دارای ارزش اقتصادی هستند و ممکن است، تحت مدیریت های مختلف دولتی برای استفاده های خاص قرار گیرند. اما اراضی ملی به زمین هایی گفته می شود، که در مالکیت عموم مردم و تحت نظارت دولت قرار دارند و هیچ شخص خاصی نمی تواند ادعای مالکیت خصوصی بر آن ها داشته باشد. این اراضی معمولاً برای حفظ منابع طبیعی و استفاده های عمومی مثل پارک ها و مناطق حفاظت شده محیط زیست استفاده می شوند.
- اصلی ترین تفاوت بین اراضی خالصه و اراضی ملی در نوع مالکیت آن ها می باشد. اراضی خالصه به عنوان دارایی های دولت شناخته می شوند و می توانند به بخش خصوصی نیز اجاره داده شوند، ولی اراضی ملی به عنوان دارایی کل مردم شناخته شده و نمی توانند به مالکیت خصوصی منتقل شوند.
- اراضی خالصه می توانند بر اساس نیازهای دولتی به صورت های مختلف مورد بهره برداری قرار گیرند. مانند توسعه صنعتی یا کشاورزی. در مقابل، اراضی ملی عمدتاً برای حفظ و نگهداری محیط زیست و بهره برداری های عمومی مانند گردشگری و تفریحی محافظت می‌شوند.
- بهره برداری از اراضی خالصه عموماً تحت نظارت دولت و با رعایت مقررات خاص انجام می گیرد، و ممکن است، به بخش خصوصی با شرایطی ویژه واگذار شوند. در مقابل، اراضی ملی تحت نظارت اداره های محیط زیست و منابع طبیعی قرار دارند و هر گونه تغییر در وضعیت این اراضی نیازمند مجوزهای خاص و رعایت قوانینی سختگیرانه تر است.
وضعیت اراضی خالصه قبل و بعد از اجرای اصلاحات ارضی به چه نحو مقرر گشت؟
- هرگاه قبل از اجرای اصلاحات ارضی خالصجات یا قسمتی از آنها به شخصی به موجب قانون خاص یا به استناد قوانین عام منتقل شده باشد، از تاریخ انتقال، گیرنده مالک است. این شخص ممکن بود، خود آن ملک را اداره یا به وسیله زارع در آن کشت می کرد. در فرض اخیر، چون این ملک، ملک خصوصی وی بود و در آن زارع کشت می کرد، مالک مشمول اصلاحات می شد، این شمول به سبب شیوه تصرف و ادارۀ آن بود، نه ریشه خالصه بودن ملک؛ برای مثال شخصی در منطقه سرپل ذهاب یا لرستان به موجب قوانین اراضی خالصه به ملکیتش در می آمد اگر در زمان شروع اصلاحات اراضی شخص گیرنده خود در آن زمین کشت نمی کرد، این اراضی مشمول اصلاحات ارضی می شدند؛ خواه این دریافت کننده بزرگ مالک بود، خواه خرده مالک.
- اگر مالک از ابتدا تا شروع اصلاحات ارضی خالصه را به زارع نسپرده بود، مشمول قواعد اصلاحات ارضی نمی شد؛ بنابراین شیوه کشت در زمان شروع اصلاحات ارضی ملاک بود. لذا ممکن بود، در فرضی شخصی قبل از اصلاحات ملکی را خریده باشد با شروع اصلاحات می بایست آن را واگذار می کرد.
آیا اراضی خالصه امروزه در کشور وجود دارد؟
اراضی خالصه در کشور بسیار کم است. سازمان اصلاحات ارضی ( سازمان امور اراضی فعلی ) مکلف است، املاک خالصه متصرفی بنگاه خالصجات را اعم از این که تقاضای ثبت شده و به علت دعوی و اعتراض اشخاص تاکنون منتهی به صدور سند مالکیت نشده و یا اساساً تقاضای ثبت نشده باشد، طبق مقررات این ماده تقسیم و بفروشد.
در حال حاضر کلیه امور مربوط به اراضی موضوع قانون زمین شهری و اعتراض به تشخیص اراضی موات و اراضی خالصه واقع در محدوده قانونی و حریم استحفاظی شهرها بر عهده سازمان راه و شهرسازی است.
وضعیت معادن و آبهای معدنی خالصه بعد از تصویب قانون انحلال بنگاه خالصجات به چه نحوه شد؟
کلیه معادن و آبهای معدنی خالصه اعم از این که سند مالکیت آنها به نام دولت صادر شده یا نشده باشد، با کلیه مطالبات و دعاوی مربوطه به آن به وزارت اقتصاد و دارایی واگذار شد، تا وزارت مذکور نسبت به بهره برداری از آنها طبق مقررات مربوط اقدام نماید.
وضعیت باغها و مزارع و اراضی مزروعی و مسلوب المنفعه و بایر و کویری و باتلاقی متعلق به خالصه بعد از تصویب قانون انحلال بنگاه خالصجات به چه صورت در آمد؟
کلیه ده ها و باغ ها و مزارع و اراضی مزروعی و مسلوب المنفعه و بایر و کویری و باتلاقی متعلق به خالصه و همچنین عرصه اعیان احداثی اشخاص در املاک خالصه واقع در خارج از محدوده شهرها با کلیه حقوق و دعاوی بنگاه خالصجات به سازمان اصلاحات ارضی کل کشور واگذار شد.
بر اساس قانون انحلال، اگر زمین خالصه زارع داشته باشد، باید طبق مقررات اصلاحات ارضی عمل شود. ارجاع وضعیت زارعین اراضی، به وضعیتی (( طبق مقررات و قوانین اصلاحات ارضی )) به معنی اعمال مقررات مرحله اول اصلاحات ارضی یا یکی از شقوق خاص مرحله دوم است.
امروزه متولی اراضی خالصه چه نهادی می باشد؟
وزارت کشور اعتقاد دارد، شهرداریها می توانند اراضی غیر مزروعی و عرصه اعیان احداثی توسط اشخاص در اراضی خالصه و باغات و مستغلات یا در محدود شهرها و یا متصل به آن را به صاحبان اعیان بفروشند.
در مقابل وزارت امور اقتصادی و دارائی بر این نظریه است، که ماده ۶ اساسنامه سازمان زمین شهری حفظ حقوق و اعمال حاکمیت دولت نسبت به اراضی و پس از آن ماده ۵ اساسنامه سازمان ملی زمین و مسکن مصوب ۱۳۷۷ اجرای قانون اراضی خالصه را از وظایف و اختیارات سازمان زمین شهری اعلام داشته است. لذا هرگونه ادعایی از طرف شهرداری فاقد وجاهت قانونی است، نتیجتا رویه قضایی شکل مشخصی به خود نگرفته است.
