عزل داور وفق مقررات داوری و ماده 472 آیین دادرسی مدنی ممکن نیست مگر اینکه ، بر اساس توافق طرفین داوری ، داور عزل شود و یا در مواردی که داور به موجب شرط داوری یا قرارداد داوری توسط شخص ثالث تعیین شده باشد و داور تعیینی ، فاقد شرایط داوری باشد از دادگاه عزل داور را خواست . ماده 472 قانون آیین دادرسی مدنی در خصوص عزل داوری بیان می کند: « بعد از تعیین داور یا داوران طرفین حق عزل آنان را ندارند مگر با تراضی.» در صورتی که طرفین دعوا با هم توافق کنند، امکان عزل داور وجود دارد ولی اگر یکی از طرفین رضایت به این کار نداشته باشد، امکان برکناری داوری وجود ندارد. موضوع برکناری داور ممکن است زمانی مطرح شود که طرفین دعوا در مورد صلاحیت علمی و اخلاقی داور دچار شک و تردید شوند. در واقع زمانی که داور برای رسیدگی به پرونده خاص تعیین می شود، ممکن است تخصص کافی در مورد پرونده مربوطه نداشته باشد.
امکان برکناری داور از سوی طرفین دعوا امری بسیار دشوار است و به نوعی قانونگذار شرایطی را برای عزل داوری در حد انتظار طرفین فراهم نکرده است. انتهای ماده 472 قانون آیین دادرسی مدنی، قانونگذار بیان می دارد که با توافق طرفین امکان برکناری داور وجود دارد. در واقع با توجه به این که داور با انتخاب یکی از طرفین صورت میگیرد، رضایت یکی از آنها برای عزل داور امر دشوار و حتی غیر ممکن است. بسیاری از حقوقدانان بر این باورند که قانونگذار برای حفظ جایگاه نهاد داوری، مقررات خاصی برای برکناری داور از سوی طرفین دعوا در نظر گرفته است.
عزل داور اختصاصی
آیا هر یک از طرفین می‌تواند داور اختصاصی خود را که به تنهایی انتخاب نموده، به تنهایی نیز عزل نماید؟ اطلاق ماده ۴۷۲ ق.آ.د.م این اجازه را نمی‌دهد و لذا عزل داور اختصاصی نیاز به رضایت طرف مقابل دارد. ماده مذکور بیان می‌دارد: «بعد از تعیین داور یا داوران، طرفین حق عزل آنان را ندارند مگر با تراضی». منطق تقنینی ماده ۴۷۲، اولاً جلوگیری از سوءاستفاده هر یک از طرفین در تغییر یک‌طرفه داور اختصاصی می‌باشد؛ چرا که در غیر این صورت، چند روز قبل از جلسه داوری یا جلسه شور، ممکن بود خوانده، داور اختصاصی خود را عزل نموده تا شاید موجب تجدید جلسه و اطاله دادرسی شود. ثانیاً، لازم بودن مجموع شرط داوری، از جمله در قسمت مربوط به تعیین داوران، باعث شده است تا هیچ یک از طرفین نتواند یک‌طرفه حتی داور اختصاصی خود را عزل کند. ثالثاً، از انتخاب داور اختصاصی، داور به عنوان مقام پس از رسیدگی‌کننده اقدام می‌کند و بی‌طرف می‌باشد و نباید داور اختصاصی هر طرف را وکیل همان شخص بدانیم. از طرفی، در ماده ۴۶۰ ق.آ.د.م نیز فقط استعفای وکیل پیش‌بینی شده و عزل پیش‌بینی نشده است. بدیهی است در صورت عزل با تراضی طرفین نیز، علی‌الاصول و غالباً در همان لحظه، داور جایگزین نیز توسط طرفین تعیین می‌شود.
در هر حال، پس از تعیین داوران، طرفین فقط با تراضی حق عزل آنها را دارند. بنابراین، هیچ یک از طرفین نمی‌تواند بدون تراضی، حتی داور اختصاصی خود را عزل کند به استناد اطلاق ماده ۴۷۲ ق.آ.د.م. نکته شایان ذکر آن است که علاوه بر طرفین، «دادگاه» نیز تحت شرایطی پیرو دعوای جرح داور، چنانچه شرایط جرح داور را احراز نماید، حق عزل داور را خواهد داشت که این مطلب در جای خود بررسی خواهد شد .
عزل داوری مرضی الطرفین
همچنانکه عزل داور اختصاصی نیازمند تراضی و توافق طرفین داوری است عزل داور مرضی الطرفین وفق ماده 472 قانون آیین دادرسی مدنی که مقرر داشته است : بعد از تعیین داور یا داوران طرفین حق عزل آنان را ندارند مگر با تراضی ، به طرق اولی با تراضی طرفین ممکن است .
عزل داور تعیین شده توسط دادگاه
اگر دادگاه داور تعیین نموده باشد باید مطابق ماده 471 قانون آیین دادرسی مدنی اقدام نمود . ماده مزبور مقرر می دارد : ” در مواردی که داور با قرعه تعیین می‌شود، هریک از طرفین می‌توانند پس از اعلام در جلسه، در صورت حضور و در صورت غیبت از تاریخ ابلاغ تا ده روز، داور تعیین شده ( توسط دادگاه ) را رد کنند، مگر اینکه موجبات رد بعدا حادث شود که دراین صورت ابتدای مدت روزی است که علت رد حادث گردد. دادگاه پس از وصول اعتراض، رسیدگی می‌نماید و چنانچه اعتراض را وارد تشخیص دهد داور دیگری تعیین می‌کند.” بنابر بر ماده فوق در صورت تعیین داور توسط دادگاه ، داور فاقد شرایط داوری باشد هریک از طرفین می تواند به موجب لایحه ای مراتب اعتراض خود و رد داور تعیین را از دادگاه بخواهد .
عزل داور در مرحله رسیدگی به اختلاف
داوری نهادی است که به توافق و نظر طرفین اختلاف بستگی دارد و هرگونه تغییر در فرآیند داوری منوط به اراده طرفین می باشد. در واقع هر کدام از طرفین اختلاف نمی توانند شخصا و راسا اقداماتی در خصوص تعیین و عزل داور انجام دهند و هر کاری در این زمینه باید با توافق یکدیگر صورت گیرد. درخواست عزل داور بهتر است به صورت کتبی باشد و با امضا کلیه طرفین به مقام مربوطه داده شود.
البته اگر درخواست عزل به شکل ضمنی باشد، به لحاظ قانونی ایرادی ندارد. مطابق قانون اگر یکی از طرفین دعوا درمورد برکناری داور رضایت نداشته باشد، امکان عزل وی وجود ندارد. به همین جهت در موضوع عزل داوری نظر شخصی اهمیت ندارد و طرفین باید در این زمینه به اجماع برسند. در صورتی که طرفین تصمیم به عزل داور گرفتند، بهتر است دلایل برکناری را به وی اعلام کنند. همچنین تاریخ دقیق برکناری داور باید مشخص شود تا تصمیم درستی در خصوص ادامه رسیدگی به پرونده اتخاذ شود.
عزل داور و زوال داوری
آیا در صورت عزل داور ، فرآیند رسیدگی متوقف می شود یا خیر؟ به عبارت دیگر عزل داور به معنای زوال داوری است؟ در حالت کلی برکناری داور موجب زوال فرآیند داوری نمی شود و درصورت عزل وی گروهی از داوران دیگر رسیدگی به پرونده را برعهده خواهند داشت. اما ماده 463 قانون آیین دادرسی در این زمینه بیان می دارد: « هرگاه طرفین ملتزم شده باشند که در صورت بروز اختلاف بین آنها شخص معینی داوری نماید و آن شخص نخواهد یا نتواند به عنوان داور رسیدگی کند و به داور یا داوران دیگری نیز تراضی ننمایند، رسیدگی به اختلاف در صلاحیت دادگاه خواهد بود.»
مطابق این ماده اگر طرفین دعوا شخص خاصی را برای داوری انتخاب کنند و رسیدگی به پرونده را به داوران دیگر محول نکنند، در این صورت روند داوری خاتمه می یابد. به عبارت دیگر برکناری داور با توافق طرفین باعث از بین رفتن فرآیند داوری نمی شود مگر این که طرفین با تراضی یکدیگر شخص خاصی را به عنوان داور تعیین کرده باشند که در این صورت با عزل وی امکان داوری دیگر وجود نخواهد داشت. و رسیدگی به اختلاف در دادگاه صالح انجام خواهد شد.
دعوای عزل داور
اگر یکی از طرفین به داور تعیین‌شده توسط ثالث ، اعتراض داشته و قصد جرح داور را داشته باشد، بهتر است ابتدا موضوع را نزد خود داور مطرح نماید و چنانچه در یک مهلت معقول نظر داور در خصوص جرح مورد پذیرش وی نباشد، دعوای تایید جرح و عزل داور را در دادگاه مطرح کند.
مسلماً باید راهی برای عزل داور فاقد صلاحیت وجود داشته باشد و نباید منتظر صدور رأی توسط داور مذکور و استفاده از بند ۶ ماده ۴۸۹ ق.آ.د.م باشیم. دعوای عزل داور در فرض اخیر با لحاظ ملاک ماده ۱۳ قانون داوری تجاری بین‌المللی قابل استماع بوده و غیرمالی محسوب می‌شود. این دعوا نیازمند دادخواست است و معترض به انتخاب داور خواهان تلقی شده و طرف مقابل و شخص داور نیز خوانده این دعوا محسوب می‌شوند. دادگاه در صورت احراز ادعای خواهان، حکم بر عزل داور صادر می‌کند.
موارد زوال داوری
زوال داوری به معنای از بین رفتن توافق یا شرط داوری است که در این صورت دادگاه صالح ، صلاحیت رسیدگی به دعوای مربوطه را خواهد داشت . طبق ماده 481 قانون آیین دادرسی مدنی، داوری در موارد زیر از بین می رود:
- با تراضی کتبی طرفین دعوا
- با فوت یا حجر یکی از طرفین دعوا
مطابق ماده مذکور اگر یکی از طرفین اختلاف دچار جنون (دائمی یا ادواری) شود یا فوت کند، زوال داوری رخ می دهد. همچنین از بین رفتن رسیدگی داوری منوط به توافق هر کدام از طرفین دعوا است . در این موارد موضوع اختلاف باید از طریق مراجع قضایی حل و فصل شود .